RECENSIE - Paul Teule las Wildgroei van Rob Hengeveld, maar bleef met vijf vragen zitten.
Soms is een boek zo machtig – als in ‘rich’ – dat je het niet te snel tot je moet nemen. Het recent verschenen Wildgroei van de emeritus hoogleraar Natuurbeheer Rob Hengeveld valt in die categorie. Het beschrijft minutieus hoe onze leefomgeving werkt, de hulpbronnen, de kringlopen, het afval. De verhouding tussen materie, energie en tussen orde en informatie komt aan bod, maar ook de chemische en economische geschiedenis van onze aarde en samenleving. Een zin: ‘Leven is slechts een stroom van degraderende energie.’ Soms moest ik het boek even wegleggen om mijn brein op adem te laten komen. Als Wildgroei een tikkie beter was geordend zou het makkelijker te lezen zijn.
Hengevelds probleemstelling is duidelijk: we zijn met teveel mensen op deze wereld en als mensheid losgebroken uit ons harmonieuze huwelijk met onze aarde. Grondstoffen en energie worden te snel opgebruikt, afval kan niet worden verwerkt. Uitputting en vervuiling zullen catastrofale vormen aannemen, als we niet als de bliksem onze voetafdruk gaan verminderen en kringlopen gaan sluiten. Toch is er ook veel niet duidelijk. Ik ben met vijf vragen blijven zitten.
1. Bevolkingsgroei. Volgens Hengeveld moeten we onze heersende morele waarden overboord zetten en overgaan tot ‘demografisch ingrijpen’ om de bevolking niet naar de 10 of 11 miljard te laten doorgroeien. Hij laat het woord ‘sterilisatieprogramma’ een keer terloops vallen, maar hij zegt verder niets over wat er dan precies moet gebeuren. Waarom geen hoofdstuk in dit 400 pagina’s tellende boek over de verschillende concrete opties die we zouden hebben om het aantal aardbewoners in bedwang te houden?
2. Bevolkingsgroei II. Michiel Bicker Caarten beweert in zijn optimistische schotschrift ‘Het gaat geweldig’ is dat meer mensen ook meer denkkracht en ideeën oplevert en dat het verbinden van al die creatieve breinen geweldige technologie en toepassingen gaat opleveren. Heeft Bicker Caarten hier niet ook een punt?
3. Energie. Hengeveld beschrijft heel mooi hoe elke vorm van orde energie kost, of dat nu in de natuur, de economie of in onze cultuur is. Zonder energie dondert de hele beschaving in elkaar. Als we Peter Diamandis – wederom een rasoptimist – mogen geloven is er al een vorm van technologie hard op weg om Hengevelds doemscenario niet te laten uitkomen. Diamandis denkt dat zonne-energie snel zó goedkoop zal worden dat het energieprobleem helemaal geen probleem meer is. Ook het zoetwaterprobleem, waar Hengeveld aan refereert, zal volgens Diamandis dan zijn opgelost. Is Diamandis ook te optimistisch?
4. Informatie. Hengeveld heeft het steeds over de toenemende wanorde (‘entropie’) waardoor alle geplaagd wordt en die we alleen tegen kunnen ten koste van energie (die dan ‘degradeert’). De slogan ‘informatie is de enige grondstof die groeit in het gebruik’ die een UvA hoogleraar ooit gebruikte om zijn vak aan te prijzen, is dus niet waar. Of toch wel? Het bijzondere aan informatie is toch dat het toeneemt en waardevoller wordt als je het deelt?
5. En ten slotte: waarom noemt Hengeveld veel modieuze termen niet die doorgaans in de strijd voor duurzaamheid worden ingezet? Ik noem ‘biobased economy’, ik noem ‘ecosystem services’. Ik mis met name de economische waardering van de natuur – niet omdat de natuur alleen economische waarde zou moeten hebben, maar omdat het het besef van schaarste terugbrengt in een economie waarin de natuur (vaak) niet ingeprijst wordt. Misschien heb ik er overheen gelezen, want – ik zei het al – het is niet de makkelijkste tekst om tot je te nemen.
Deze recensie is onderdeel van een blogtournee. Het volledige programma vind je hier.
Wildgroei, Uitgeverij Zwerk. 428 pagina’s, paperback, ISBN 978 90 77478 50 9.
Reacties (18)
Op de één of andere manier gaat de wal het schip keren.
Dat staat vast.
Mooi, dank voor de recensie.
Interessante vragen, hieronder mijn primaire reacties voor wat ze waard zijn.
ad 1) Waarom geen hoofdstuk … over de verschillende concrete opties … om het aantal aardbewoners in bedwang te houden?
Wellicht gewoon omdat het onderwerp te riskant is en de discussie afleidt over wat hij wil zeggen.
ad 2) Heeft Bicker Caarten hier niet ook een punt?
Nee, ideeën en informatie zijn geen tegenwicht voor entropie. Andere grootheden, andere orde.
ad 3) Is Diamandis ook te optimistisch?
De samenleving kan bestaan als de energie-input is gegarandeerd. Dusniet te optimistisch, als men zonne-energie kan garanderen. Hetzelfde geldt ook voor koude kernfusie waar ik laatst een spectaculaire ontwikkeling van las.
ad 4) Het bijzondere aan informatie is toch dat het toeneemt en waardevoller wordt als je het deelt?
Maar informatie-entropie en thermodynamische entropie zijn niet gelijk. Jou conclusie dat De slogan ‘informatie is de enige grondstof die groeit in het gebruik’ … is dus niet waar is dus onjuist. De twee zijn wel gerelateerd maar de informatie is een gevolg van de energiestroom en niet omgekeerd.
ad 5) ongeveer als 1: het leidt teveel van het onderwerp af.
@0 “Waarom geen concrete opties om het aantal aardbewoners in bedwang te houden?”
Welke dan?
@0 “zonne-energie snel zó goedkoop zal worden dat het energieprobleem helemaal geen probleem meer is”
Waarom geldt dat ook niet voor voedsel?
@0 “Het bijzondere aan informatie is dat het toeneemt”
Konsumptie, bevolking nemen toch ook toe.
Ook informatie kan verloren gaan.
@1: vergeet niet dat wij natuur zijn, en dat we inderdaad zullen zelfcorrigeren indien nodig
@0 idd vreemd dat die schrijver deze voor de hand liggende zaken niet behandelt, geeft hij ueberhaupt praktische oplossingen?
achja academici leven in hun eigen subsidie bubbel. Lees tip Antifragile van Taleb
@2: Dank voor je antwoorden. Ik ben het met alles eens, behalve je eerste punt. Bevolkingsgroei is toch de hot potatoe van deze discussie. Prof. Hengeveld heeft zelf ws. ook kinderen, dus ik snap dat hij niet op ‘dat’ niveau wil denken, maar toch.
Hoe zie jij dat – even los van dit boek?
@5: Volgens mij zijn de verwachtingen nu dat de wereldbevolking zo op een miljardje of 9 a 10 zal stabiliseren omdat overal het geboortecijfer aan het dalen is, toch? Dat maakt het bevolkingsprobleem een stuk minder erg.
@5: De konsumptiegroei is groter dan de bevolkingsgroei, maar de konsumptie is vooral van ons, de bevolkingsgroei van de ander.
Dus gemakkelijker om als punt naar voren te schuiven.
@5: Hoe zie jij dat – even los van dit boek?
Hoe ik de overbevolking zie?
Ik denk dat we ver over een kritische massa van beheersing heen zijn. Volstrekt oncontroleerbaar door onszelf. Ik reken op terugkoppelingsmechanismen van de natuur. Catastrofe of gewoon kalm aan. Maar exponentieel doorgroeien kan niet. Sta dus niet verbaasd als het ineens exponentieel af gaat nemen. Vervuiling, energiegebrek, nieuwe ziektes… roept u maar.
Maar ik denk hoe dan ook dat beheersing door onszelf onmogelijk is. Het zou ook ten grondslag kunnen liggen aan het waarom het niet in het boek wordt besproken. Het heeft geen zin maatregelen te gaan bedenken die geen effect zullen sorteren. Alle goede bedoelingen daargelaten.
Elke vorm van menselijk ingrijpen zal altijd leiden tot bevoordeling van enkelen. Evolutie is dwingend dus degene die in control is zal zichzelf doen overleven ten koste van anderen. Om kort te gaan: het Westen zal Bangladesh laten verzuipen, Afrika laten verhongeren en China laten stikken in de vervuiling om er zelf beter uit te komen.
En dan om vervolgens te zeggen dat het de wil van God is.
Maar dat ter zijde.
@8: Dat lijkt me veel te negatief gedacht. Sinds Malthus is de doem van de mensheid al vele malen voorspeld, maar niet uitgekomen. Dat komt natuurlijk doordat naast bevolkingsomvang ook welvaart ook technologie een belangrijke rol speelt in of er genoeg eten is om de bevolking te voeden.
De bevolkingsgroei daalt bijna overal ter wereld, vandaar ook dat alle projecties wijzen op een afvlakkende bevolking. Dan is het probleem ineens een stuk overzichtelijker.
Dus zonder grootschalige (bijna altijd onethische) ingrepen in de voortplanting bereiken we al een punt van een stabiele bevolkingsomvang.
De mensheid heeft al veel zaken overwonnen die ons vroeger bedreigden. Er is geen garantie dat dit altijd zal blijven lukken, maar er is ook geen reden om zomaar aan te nemen dat de huidige problemen te groot zijn om op te lossen. Immers, er zijn oplossingen genoeg voor de huidige problemen, de mensheid als geheel is daar slim genoeg voor, het ontbreekt alleen aan de implementatie.
China en Bangladesh zijn overigens ook zelf verantwoordelijk voor hun schone lucht en niet verdrinken. Als Chinezen hun smerige lucht een probleem vinden, kunnen ze genoeg zelf doen omdat op te lossen.
@8: überhaupt het woordje ‘overbevolking’, dat gaat er al van uit dat er nu ’teveel’ mensen zijn. Op basis waarvan is dat vastgesteld? Wat is het maximaal aantal mensen volgens jou?
‘Ik mis met name de economische waardering van de natuur’
Ik ook, maar de reden daarvan is waarschijnlijk niet zozeer de waardering van natuurlijke hulpbronnen in een gesloten economie te brengen als wel de schulden die opgebouwd zijn door schade aan diezelfde natuur. Dan kun je wel zeggen dat vanaf nu alles beter gaat worden (theoretisch), maar herstel van schade wil geen verantwoordelijke voor op draaien. En dat zijn we allemaal.
En verder zal informatie best wel toenemen, maar worden we er wel wijzer van? 99.99…% bestaat alleen maar uit trivialiteiten. Maar fundamenteel houdt het (te) weinig in. Ongetwijfeld levert dat wel meer technocratische oplossingen op, maar die gaan ook weer meer kosten. En zo zitten we met zijn allen in een ‘vooruitgangs-bubbel’. Leuk om depressies te vermijden, maar meer ook niet. Wat echt moet veranderen is de mentaliteit, en dat kun je niet becijferen. Natuurlijk kun je wel trends in statistieken waarnemen, maar geen mens leeft volgens statieken. Het blijft hooguit een lapmiddel m.i.
Misschien moeten we nieuw begrip formuleren: de ‘de-moeite-waard’ -waarde i.p.v. economische waarde.
@9: OK, dat is zoals jij er over denkt. Ik ben met je eens dat het allemaal niet duidelijk is hoe het afloopt maar voor mezelf ben ik er wel uit hoor. En ik zie het zelf niet als zeer negatief. Ik kan er mee leven iig :)
@9: ‘Als Chinezen hun smerige lucht een probleem vinden, kunnen ze genoeg zelf doen omdat op te lossen.’
Alsof hun smerige lucht alleen maar in hun eigen land blijft hangen. Om niet te spreken over kooldioxide. China doet gewoon wat wij ook al jaren doen en deden. Wijzen naar erger is je kop in het zand steken. Als je vindt dat China moet verbeteren, moet je dat zelf ook doen. Het probleem is wereldwijd en in China wat zichtbaarder, meer niet.
Wat is dat nou weer voor een waanzinnige -1 op @12?
Zelfs geen begin van een idee wat daar nou een motivatie voor kan zijn. Leg uit, ik ben benieuwd!
@13: Smerige lucht en kooldioxide zijn twee verschillende dingen. In Europa hebben we steeds strengere richtlijnen over wat er in de atmosfeer mag zitten, en daardoor is de lucht in Nederland onvergelijkbaar veel schoner dan in China.
@15 Dat komt beslist niet door die richtlijnen hoor. Nederland en het PO-gebied zijn met stip de landen waar de lucht het allerslechtst is. Dat is al jaren zo. In 2004 kwamen er voor het eerst sattelietbeelden (envisat) vrij van de luchtverontreiniging. En welk klein landje lag onder de grote rode stip? Dit kaartje heeft toen een behoorlijke opschudding veroorzaakt. http://www.esa.int/esaKIDSnl/SEMWMX2AR2E_Earth_0.html
….
Je dacht toch niet echt dat Nederland zich aan die richtlijnen hield? Aanvankelijk kregen we als enige land nog “zeezoutaftrek” ,want er zou hier meer zout in de lucht zitten, woehahaha. En daarmee zat de Randstad op vele plekken boven de norm. Nu blijkt dat die zeezoutaftrek werkelijk nergens op slaat, is de aftrek beperkt en zit nederland faliekant boven de norm. En wat doen we aan die overschrijdingen? De snelheid omhoog naar 130 km/u.
Het is zoals het oude VROM-ministerie nog liet weten: “een schone hemel komt niet uit de lucht vallen”.
@16: Dat mag dan allemaal zo zijn, en ik ben het er ook mee eens, het neemt niet weg dat de luchtverontreiniging in Nederland aanzienlijk is gedaald sinds de jaren ’70 en vele malen lager is dan veel Chinese steden nu. Met andere woorden, de mensheid is wel degelijk in staat om dit soort complexe milieuproblemen aan te pakken, zo blijkt. Of dat in de toekomst zo zal blijven weten we niet, natuurlijk, maar er valt voor een land als China nog veel bewezen winst te behalen.
Ik mis volledig de relatie tussen economische ontwikkeling, opleidingsnivo, bevolkingsoverschot (of niet) en vervuiling. Of bestaat die relatie niet?
Als die relatie wel bestaat, dan volgen daaruit mogelijk ook manieren om dit soort problemen zonder dwang aan te pakken. De vraag is echter wel of, mocht blijken dat de problemen zijn gerelateerd aan maatschapelijk en economische achterstand, werkelijk de wil bestaat om daar een einde aan te maken.
En zolang je met een economisch stelsel zit dat groei als voorwaarde heeft, is het natuurlijk vechten tegen de bierkaai.