Vrouwenbesnijdenis: verminking of een mensenrecht?

De afgelopen week was het anti-FGM week in Sierra Leone. Een hele week zou in het teken staan van vrouwenbesnijdenis, of female genital mutilation in het Engels. Sierra Leonese vrouwen noemen het female circumcision, want of het verminking is of niet, daar kan een lange discussie over worden gevoerd. En de titel van de week was voor de Sierra Leonese vrouwen misschien al aanleiding genoeg om de week met argwaan en ongenoegen te beschouwen en op heel wat besnijdenissen te trakteren. Met als dieptepunt de ontvoering van vier vrouwelijke journalisten, die vervolgens naakt door de straten van de stad Kenema moesten paraderen. Na dit incident kwam de week na vier dagen al ten einde.

Ten onrechte wordt vaak gedacht dat vrouwenbesnijdenis een Islamitisch gebruik is. Maar hoewel de Sierra Leonese bevolking voor ongeveer 60 procent uit moslims bestaat, heeft besnijdenis nu net helemaal niets met religie te maken. En wat ook vaak ten onrechte wordt gedacht, is dat het gebruik afkomstig zou zijn van dominante mannen, die hun vrouwen niet op andere manieren in toom weten te houden.

In Sierra Leone is het een vrouwenaangelegenheid. Mannen mogen zelfs niets weten over de rituelen en gebruiken die aan de besnijdenis vasthangen.

Vrouwenbesnijdenis is in Sierra Leone een cultureel gebruik, dat diep verweven is met de wortels van de samenleving. Het is eeuwenoud, en onderdeel van de zogenaamde secret society Bondo (Mende stam), of Sande (Temne stam). De sociale ruggengraat in Sierra Leone wordt gevormd door de secret societies. De mannen hebben hun eigen tegenhanger: Poro. Het is een scheiding van de seksen, waarin jongens toetreden tot het domein der mannen, en meisjes tot het domein der vrouwen. En beide seksen hebben hun eigen gebruiken, die zij door middel van overerving en tradities voortzetten.

Loyaliteit

De secret societies zijn ontstaan toen men in het gebied nog in stammenverband samenleefde, en de verschillende leefgemeenschappen nog regelmatig conflicten en oorlogen met elkaar uitvochten. Wie geen lid was van de secret society, kreeg geen vrije doorgang tot bepaalde gebieden. De grondslag is dan ook loyaliteit. Loyaliteit tussen bevolkingsgroepen, en loyaliteit onder leden van hetzelfde geslacht. De secret societies hadden in die tijd veel invloed op politieke, economische en sociale verbanden en posities. En die functie is nooit helemaal verdwenen. De belangrijkste functie van de secret societies echter, is jongens en meisjes voor te bereiden op hun taken en verantwoordelijkheden als volwassenen. De initiatie duurt enkele dagen, waarin jonge mensen leren hoe ze zich moeten gedragen. In de Bondo-society wordt de meisjes geleerd hoe ze een goede huisvrouw moeten zijn, een goede echtgenote, ze leren de economische situatie van het huishouden in goede banen te leiden, maar ook praktische dingen zoals vissen, agrarische technieken en jagen.

Voor de westerse lezer doet dit misschien wat middeleeuws aan, maar het leven in de Sierra Leonese dorpen draait nog altijd om dat soort werkzaamheden, en wordt het leven georganiseerd door middel van de banden binnen de secret societies. Niet leden worden automatisch niet vertrouwd. In sommige gemeenschappen gaat het zelfs zo ver, dat besneden en onbesneden vrouwen geen bord met elkaar delen, en dat is heel ongewoon in Sierra Leone. Samen een bord delen lijkt misschien iets futiels, maar aan een maaltijd delen ligt toch veel sociale toenadering ten grondslag. En zo zijn er meer sociale happenings waar niet leden van zijn uitgesloten, waardoor hun positie onder de vrouwen verzwakt en zij nauwelijks invloed kunnen uitoefenen op gemeenschapsaangelegenheden. Moeders bepalen of en wanneer hun dochters worden geïnitieerd. Ook als de vader ertegen is. En dat komt steeds vaker voor in Sierra Leone. De jongere generaties mannen en jongens zijn vierkant tegen het gebruik, maar dat maakt weinig indruk op de bondo-vrouwen.

Bescherming van positie

Wat is de reden voor besnijdenis? Reinheid met name, maar ook de onderdrukking van seksuele gevoelens. Waarom men dat laatste nu precies belangrijk vindt, is moeilijk te bepalen. Enerzijds ligt daar de bruidsschat en eis voor vrouwelijke maagdelijkheid als huwelijkskandidate aan ten grondslag, maar men zegt hier vaker dat het voortkomt uit de polygame familiestructuur. Vrouwen die elkaars concurrentie zouden willen verminderen. Hoe kan een volwassen, of misschien wel oude vrouw ooit opboksen tegen een jonge, hitsige meid? Want oudere mannen trouwen het liefst meisjes rond de veertien jaar, volgens Sierra Leonese vrouwen. In een polygaam huishouden betekent dit dat privileges en bronnen gedeeld moeten worden. En er is geen wet die de oudere vrouwen ervan verzekert dat zij meer recht hebben op erfenis, dan iemand anders.

Dus stel, je bent de eerste vrouw, je hebt de eerste zoon gebaard, dan nog kan je zoon zijn aanspraak op het huis van de vader verliezen aan de zoon van de jongste aanwinst. En dat is niet denkbeeldig als deze jongedame haar echtgenoot seksueel beter weet te plezieren dan de oudere dame. Bescherming van positie dus. Als men op seksueel gebied aan elkaar gelijk is, dan kan men elkaar op andere vlakken op een eerlijke manier beconcurreren.

Veel vriendinnetjes

Tegenwoordig worden er geen bruidsschatten meer gegeven, en is trouwen voor heel veel vrouwen niet eens meer weggelegd. Na de burgeroorlog zijn vele (culturele) gebruiken verdwenen, en hebben mannen nu liever ontzettend veel vriendinnetjes, dan de verantwoordelijkheid over een heel span echtgenotes. Een man moet namelijk wel kunnen aantonen dat hij zich zijn echtgenotes kan veroorloven, en dat is voor vrijwel geen enkele man meer het geval. Mannen hebben een hele schare vriendinnen, vrouwen hebben een nog grotere horde mannen om zich heen die hen onderhouden. Wat is de sociaal-economische binding tussen hen? Seks. En dus zou je denken dat men nu juist graag onbesneden zou willen zijn. Maar dat is niet het geval.

De Bondo-vrouwen zijn vastbesloten hun society met hand en tand te verdedigen. Ze voelen zich gemarginaliseerd en gediscrimineerd door de frontale aanval van mensenrechtenactivisten op hun heilige tradities. Een aanval die aangevoerd wordt door de VN ter plaatse. Het mensenrechtendebat krijgt ineens een hele andere wending, als je het van de andere kant bekijkt. ‘Zijn wij besneden vrouwen geen mensen? Hebben wij niet onze eigen rechten?’ is de vraag die onder de Bondo-vrouwen leeft. Zelfs, of eerder met name, de uitspraak dat vrouwenbesnijdenis verminking is, is een regelrechte belediging voor deze vrouwen. In het bijzonder voor de vrouwen die aan het hoofd van hun secret societies staan. Waren deze vrouwen voor de komst van de VN nog de meest eervolle vrouwen van de samenleving, nu zijn ze ineens verminkte misdadigers. En dat is begrijpelijkerwijs een boodschap die voor hen moeilijk te verteren is.

Minimumleeftijd

Het voorstel om besnijdenis helemaal te verbieden is door het grote protest onder vrouwen intussen gematigd tot het instellen van een minimumleeftijd. En dat is er eigenlijk altijd geweest. Tot voor kort. Maar vanwege de economisch alsmaar verslechterende situatie in Sierra Leone kiezen veel moeders ervoor hun dochters op steeds jongere leeftijd te laten besnijden. Als de meisjes ouder zijn, zijn de kosten een stuk hoger. En dus lopen de moeders het risico dat zij hun dochters niet kunnen laten besnijden.

Voor de VN is dat misschien dé oplossing om vrouwenbesnijdenis langzaam maar zeker uit te laten sterven. Voor deze vrouwen is het een teken van slecht moederschap. De vraag is dus of deze aanpak zal werken. De bondo-bush, de plaats in de bush waar vrouwen de meisjes mee naar toe te nemen om hen te initiëren is verboden terrein voor niet ingewijden. Wie zich als onbesneden vrouw op dat terrein waagt, zal gedwongen worden geïnitieerd. En dat zal reden genoeg zijn voor vrouwen om hun campagnes uiteindelijk te staken. Besneden vrouwen die lid zijn van de Bondo-society, maar zich er negatief over uitlaten, kunnen op ergere straffen rekenen. De straf die de vier vrouwelijke journalisten (die allen toch lid bleken te zijn van Bondo) kregen is nog mild vergeleken bij de voorgeschreven straffen binnen de society.

Apetrots en dolgelukkig

Ongeveer 94 procent van de vrouwelijke Sierra Leonese bevolking is besneden. Veel meisjes die net de besnijdenisrituelen hebben doorstaan, zijn apetrots en dolgelukkig, als ze ter afsluiting van de initiatie door de straten mogen paraderen om hun nieuwe status kenbaar te maken aan het publiek. Bondo leeft onder de vrouwen, op een positieve manier. Er is slechts een handjevol vrouwen die ertegen is.

Ook meisjes en vrouwen die op jonge leeftijd niet besneden zijn, kiezen er op volwassen leeftijd toch vaak zelf voor om zich alsnog te laten besnijden. Ook al zijn ze al seksueel actief, en weten ze dat hun seksuele gevoelens zullen verminderen. Voor sommige vrouwen is dat zelfs een welkome aanpassing in hun levens. Vrouwen willen bij de vrouwengemeenschap horen, want de mannen- en vrouwenwerelden liggen in Sierra Leone nog altijd mijlenver uit elkaar. En daar kiest men voor.

De vraag rijst dus in wiens belang een verbod op vrouwenbesnijdenis zal zijn, en of het überhaupt nagestreefd zou moeten worden. Een minimumleeftijd van achttien jaar, waarna het meisje zelf mag beslissen, lijkt alleszins redelijk. Als men het gebruik toch aan de kaak wil blijven stellen, is de bemoeienis door de mannenwereld waarschijnlijk een betere optie. Mannen staan buiten de vrouwen-society, maar het zijn tegelijkertijd de mannen die de bondo-bush bouwen. En het zijn de mannen die de levens van vrouwen vormgeven.

Misschien maakt een mannencampagne, waarin mannen vertellen dat ze een besneden vrouw eigenlijk helemaal niet zo leuk vinden meer indruk. Of het leidt tot een grotere scheiding tussen de seksen. En de vraag is of er mannen zijn die voor zo’n campagne te porren zijn. Want als je tegen Bondo bent, waar moet je dan je vriendinnen vandaan halen?