Voedselschaarste: naar een zachte landing?

ANALYSE, RECENSIE - We zijn er niet meer aan gewend, aan voedselschaarste. De bakker heeft altijd brood. Ondanks een spectaculaire groei van de wereldbevolking weet de landbouw al zo’n twee eeuwen lang voldoende voedsel te produceren. Sterker, de prijzen voor voedingsmiddelen zijn in die tijd alleen maar gedaald. We besteden tegenwoordig nog maar een fractie van ons inkomen aan voedsel. Maar hoe lang nog? En wat voor maatschappelijke effecten zal voedselschaarste dan hebben?

Twee jaar geleden publiceerde Lloyds of London een Emerging Risk Report waarin gewezen werd op de effecten van voedselschaarste. Nu is een dergelijk rapport vooral bedoeld om meer verzekeringen te verkopen (‘to sensitize its clientele,’ zoals Niek Koning het formuleert), maar het scenario klinkt reëel: klimaatverandering zal leiden tot extreem sterke El Nino events, waardoor wereldwijd de oogsten mislukken en de grondstoffenprijzen op de voedselmarkt verviervoudigen. Dat zal leiden tot scherpe prijsstijgingen, massale migratie naar stedelijk gebieden (of over de grenzen), tot opstanden (denk aan de Arabische lente), staatsgrepen, oorlogen en ga zo maar door. Sommige gebieden zijn daarbij kwetsbaarder dan andere.

If such a shock were to hit Sub Saharan Africa after having been trapped in an unsustainability spiral for several decades, it would cause a tremendous social and politicial explosion.

Met andere woorden, dan kan Europa te maken krijgen met een stroom economische vluchtelingen waarbij die van nu kinderspel is.

Volgens Niek Koning, verbonden aan het Center for Sustainanable Development and Food Security van de Universiteit Wageningen en de auteur van Food security, agricultural policies and economic growth, wordt Afrika de achilleshiel van de wereldvoedselvoorziening. Het is de regio waar de modernisering van de landbouw nooit van de grond is gekomen en die daardoor nog steeds gevangen zit in een unsustainability spiral, een vicieuze cirkel waarbij gebrek aan aandacht voor de landbouw leidt tot onderinvestering, uitputting van de grond, en daarmee tot een verpauperde agrarische onderklasse die nooit de aanzet kan geven tot lokale economische groei. Daardoor blijft het geboortecijfer hoog – wat de uitputting van landbouwgrond verder aanzwengelt. Als die cirkel niet wordt doorbroken, zal het buitengewoon lastig worden om een toekomstig mondiaal voedselgebrek te voorkomen.

In zijn boek (geen gemakkelijke kost; vaak abstract, maar grondig en overtuigend) beschrijft Koning hoe de landbouw zich door de eeuwen heen ontwikkelde en hoe verschillende regio’s aan de cirkel van armoede en overbevolking wisten te ontsnappen. Als eerste lukte dat Europa en Noord-Amerika, dankzij de Industriële Revolutie (Koning spreekt van de ‘fossil biomass revolution’). Mechanisering en innovatie maakten het mogelijk om de hongersnood definitief achter ons te laten.

Kenmerkend voor deze ontwikkeling was dat er in de landbouw géén sprake was van schaalvergroting. Terwijl fabrieken, bedrijven en internationale netwerken steeds groter werden, bloeiden op het platteland juist de zelfstandige boerenbedrijven. Díé bleken innovatief én productief. Koning wijst erop dat de bloei van de Europese landbouw in de negentiende eeuw niet te danken was aan vrijhandel, maar dat de politiek de eigen landbouw juist bewust beschermde. De voedselvoorziening van de groeiende stedelijke bevolking was té belangrijk om aan de ongrijpbare vrije markt (en het buitenland) over te laten.

En juist die gezonde, koopkrachtige boerenstand stimuleerde de nationale economie in brede zin. Het enige land dat dat niet deed, was Groot-Brittannië. Daar geloofde men heilig dat men altijd genoeg voedsel zou kunnen importeren uit het Empire. Boeren werden niet gesteund. Het gevolg was dat de Britse landbouw na omstreeks 1880 achterop raakte, en zich daarna nooit echt heeft hersteld.

Landbouw, zo benadrukt Koning, is nu eenmaal iets anders dan bijvoorbeeld de staalindustrie. Die laatste vaart wel bij concurrentie, schaalvergroting en een vrije markt. Boerenbedrijven zijn anders.  Boeren moeten lange-termijnbeslissingen nemen gebaseerd op hun ‘gevoel’, prijzen kunnen (indien niet gereguleerd) sterk fluctueren, en ondertussen eist de samenleving dat er altijd voldoende (en voldoende gevarieerd) voedsel moet zijn. Een gezonde landbouw kan niet zonder een regulerende overheid. Landbouweconomen koesterden daardoor ook heel andere inzichten dan ‘gewone’ economen.

Die tijden zijn voorbij, constateert Koning enigszins verbitterd. Sinds de opkomst van het neoliberalisme moet ook de boer geloven aan de tucht van de markt. In theorie althans. De Europese en Amerikaanse landbouw wordt nog steeds door middel van immense subsidies overeind gehouden. Het zijn de boeren in de ontwikkelingslanden die te horen krijgen dat ze moeten leren op eigen benen te staan, in de gure mondiale wind.

Na Europa omstreeks 1850, slaagde Zuid-Azië (met name Korea, Taiwan, Indonesië en India) er rond 1970 in om de vicieuze cirkel van verwaarlozing en armoede te doorbreken. Dat was te danken aan wat Koning de ‘welvaartsstaatdecennia’ noemt, een periode waarin de Westerse landen bereid waren om de landbouw in de Derde Wereld duurzaam te stimuleren (al was het maar om het communisme te bestrijden). Het waren de jaren van de ‘Groene Revolutie’, van innovatie, nieuwe rassen gecombineerd met politieke maatregelen bedoeld om boeren de kans te geven om te innoveren. Kort daarop zette ook China de eerste stappen in dezelfde richting.

Alleen Afrika bleef achter. Daar bleek geen voedingsbodem te bestaan voor een Groene Revolutie. Westerse deskundigen wijten dat graag aan lokale politieke incompetentie. Maar veel belangrijker, aldus Koning, is dat de ‘sterke naties’ in Europa en Noord-Amerika voortdurend alles in het werk hebben gesteld om te voorkomen dat Afrikaanse boeren de bescherming kregen die voor een dergelijke revolutie noodzakelijk is. Alle mooie woorden (en fotogenieke voorbeeldprojecten) ten spijt, is Afrika nog steeds té nuttig als dumpplaats voor landbouwoverschotten. En aan die overschotten zal niet snel een einde komen – ze zijn het directe gevolg van ons verlangen naar veel en goedkoop voedsel.

De politiek, de groothandel en diverse belangenorganisaties bepalen de prijzen. Allemaal hebben ze belang bij een steeds hogere productie. Een boer die zijn inkomsten probeert te vergroten, kan dat alleen doen door méér te produceren. Gevolg: een overproductie die (tegen afbraakprijzen, dus forse kosten) gedumpt wordt in Afrika, waar de lokale boeren machteloos staan tegenover alle vlees, graan en melkproducten. Pogingen om hier een eind aan te maken door middel van mondiale afspraken zijn allemaal mislukt.

Momenteel dwingt Europa Afrikaanse regeringen tot het sluiten van bilaterale overeenkomsten die het dumpen van overschotten (en de verdere verpaupering van de Afrikaanse boeren) garanderen. De armoede blijft, en daardoor blijft de demografische transitie uit. De meest recente schattingen der deskundigen luiden dat er in 2100 elf miljard wereldburgers zullen zijn. En een onrustbarend deel daarvan zal wonen in een uitgeput, uitgebuit Afrika.

Of zal ook Afrika uiteindelijk de sprong naar welvaart (en het afvlakken van de bevolkingsgroei) kunnen maken? En zal de mensheid dan eindelijk aan de honger ontkomen en zichzelf kunnen blijven voeden? Diverse studies suggereren dat een dergelijke ‘zachte landing’ in principe mogelijk is – al moet er dan wel eerst héél veel veranderen.

In zijn slothoofdstuk maakt Koning korte metten met een aantal ideeën die volgens hem een oplossing blokkeren. Ten eerste moeten we af van de Malthusiaanse nachtmerrie dat hongersnood nu eenmaal onvermijdelijk is. Daarnaast moeten we inzien dat niets doen, vertrouwen op de vrije markt, geen oplossing is. We zullen de landbouw in bescherming moeten nemen en daarbij met name zwakke regio’s fors stimuleren. Door betere infrastructuur, maatschappelijke ingrepen (investeringsfondsen, voorraden om prijsschommelingen te dempen) en innovatie.

Biologische, ‘milieuvriendelijke’ en kleinschalige landbouw zal niet (voldoende) kunnen helpen, en ook de huidige genetische manipulatie biedt geen uitkomst. Als het mogelijk zou zijn om met behulp van een of twee genetische aanpassingen de opbrengst fors te verhogen, had de evolutie dat allang zélf wel gedaan. Koning verwacht meer van ‘evolutionaire manipulatie’, waarbij planten zó veranderd worden dat ze zich niet langer als elkaars concurrenten gedragen. De Groene Revolutie was mede gebaseerd op gewassen die minder energie staken in de groei van stengels (bedoeld om boven de concurrenten uit te komen) en juist méér in de graankorrel. Maar het vermijden van hongersnood wordt vooral een zaak van politieke wil.

Europa en de VS zijn verslaafd aan hun welvaart, en daarmee aan het huidige mondiale economische systeem waarbij de rest van de wereld de prijs voor die welvaart moet betalen. De opkomst van nieuwe machten als India en China kan wat dat betreft volgens Koning een heilzaam effect hebben. Zij hebben er alle belang bij dat de voedselvoorziening de komende decennia stabiel blijft en dat de prijzen niet te sterk stijgen. Met meer spelers op het veld, ontstaan er méér mogelijkheden voor internationale afspraken die daarvoor kunnen zorgen. En zij hebben er ook belang bij dat Afrika straks niet het Zwarte Gat wordt waarin enorme hoeveelheden voedsel verdwijnen, terwijl de economische en sociale problemen daar voortwoekeren.

Afrika is de uitdaging voor de komende decennia. Dat continent wacht nog steeds op de transitie naar een moderne, toekomstgerichte landbouw, naar een hogere levensstandaard en daarmee naar eind aan de bevolkingsexplosie. En Europa heeft er belang bij om daaraan bij te dragen – of ze wordt straks de netto ontvanger van het Afrikaanse bevolkingsoverschot.

Voedsel zal hoe dan ook duurder worden, en we zullen dat collectief moeten accepteren. In zijn laatste alinea’s bepleit Koning daarom voor een ‘mental transformation’ die ons in staat stelt om de komende transitie te begrijpen, aan te pakken en te doorstaan. Niet denken dat het wel goed zal komen; niet denken dat er geen probleem bestaat of dat er snelle oplossingen bestaan. We moeten volgens hem bereid zijn om hard te werken aan bescheiden maar essentiële resultaten. Een wereld zonder honger, aldus Koning, zou wel eens af kunnen hangen van de vraag of we daartoe in staat zijn. Hij klinkt zowaar optimistisch.

Niek Koning, Food Security, Agricultural Policy and Economic Growth. Routledge, 275 blz. 46,99 (paperback)