De Europese canon (11-15)

In deze vierde aflevering van mijn reeks over de Europese canon belandden we in de tijd die we, afhankelijke van het gekozen perspectief, kunnen aanduiden als het herfsttij der Middeleeuwen of de vroege Renaissance. Scholastiek Periode: Late Middeleeuwen De filosofie van de Late Oudheid, waarin het christendom zijn boodschap moest uitdrukken, staat bekend als het Neoplatonisme. Ook in de Arabische wereld was deze stroming lange tijd dominant, maar gaandeweg ontdekte men het belang van Aristoteles. [caption id="attachment_350545" align="aligncenter" width="327"] Scholastiek onderwijs (Benozzo Gozzoli), via Wikimedia.[/caption] Europa volgde. Aanvankelijk was men sceptisch over het aristoteliaanse denken, maar in de dertiende eeuw wist Thomas van Aquino, profiterend van de vertalingen van Willem van Moerbeke, de christelijke theologie uit te leggen in de termen van Aristoteles’ filosofie. Daarmee was hij de grote representant van de laatmiddeleeuwse filosofie, de scholastiek. Zo werd Aristoteles in heel Europa de “meester van alle wijzen”, zoals Dante hem typeert. In de Arabische wereld bleef Aristoteles’ populariteit daarentegen beperkt; de commentaren van Ibn Rushd waren invloedrijker in Latijnse vertaling dan in het Arabische origineel. [caption id="attachment_350546" align="aligncenter" width="230"] Illustratie uit de Hamburgse stadsrechten met Hanze-handel, via Wikimedia.[/caption] De Hanze Periode: 1356 Alternatief: Ommelandvaart In de loop van de veertiende eeuw begonnen de landen van Noordwest-Europa steeds vaker hun voedsel te importeren uit de gebieden ten oosten van de Elbe, zoals Pruisen en Polen. Dit had vérstrekkende gevolgen. De westerse steden ontgroeiden hun ommeland en zagen hun macht toenemen. Op het platteland kon men zich toeleggen op andere producten, waarop meer rendement viel te behalen. In het oosten profiteerden rijke tussenhandelaren, die later zouden opgaan in de lage adel. De boeren zagen zich echter gedwongen voor de westerse markt te produceren. De regio neigde naar monocultuur; innovatie werd gewantrouwd; de ooit vrije boerenklasse verloor steeds meer rechten. Feitelijk werd de westerse ontwikkeling gekocht door het oosten in onderontwikkeling te houden. Het was een proces van eeuwen, maar het is volgens de dependencia-theorie (bij historici geïntroduceerd door Immanuel Wallerstein) het begin van de derde-wereld-problematiek. De Hanse, een samenwerkingsverband van handelssteden dat zich uitstrekte van Novgorod tot Londen, was een van de grootste spelers op deze markt. [caption id="attachment_350547" align="aligncenter" width="429"] Rafaël plaatste de grootste filosofen in een decor, geïnspireerd door de Baden van Caracalla, via Wikimedia.[/caption] De Italiaanse Renaissance Periode: Vijftiende eeuw In 1440 publiceerde Lorenzo Valla een essay – dat genre bestond nog niet, het was eigenlijk een toespraak – waarin hij aantoonde dat de zogeheten Constantijnse Schenking een vervalsing was. Valla deed dit onder meer door aan te tonen dat het Latijn niet dat was van een keizerlijke tekst uit de vierde eeuw, maar beter te dateren viel in pakweg de achtste eeuw. De ontmaskering van deze tekst illustreert de gegroeide kennis van het Latijn én de Romeinse wereld. We zien het ook in de architectuur. In de twaalfde eeuw waren bouwkundigen, zoals gezegd, begonnen Romeinse voorbeelden na te volgen, nu leek het wel alsof iedereen aansluiting zocht bij de klassieke architectuur. Europa was begonnen zich een Romeins verleden aan te meten en veel hedendaagse noties over het oude Rome zijn feitelijk ontstaan in de tijd van de Italiaanse Renaissance. [caption id="attachment_350548" align="aligncenter" width="345"] Erasmus’ Lof der Zotheid (Gutenbergmuseum, Mainz) foto Jona Lendering[/caption] De boekdrukkunst Periode: c.1450 Eeuwenlang was het doorgeven van informatie een tijdrovend en kostbaar proces geweest: alles moest met de hand worden overgeschreven of nagetekend. De houtsnede maakte het reproduceren van afbeeldingen eenvoudiger, maar teksten bleven moeilijk en duur. Gutenbergs uitvinding was dat hij de letters apart vervaardigde, uit metaal, en die snel kon verwisselen. Omdat men in West-Europa inmiddels ook had geleerd hoe men papier moest maken (een Chinese uitvinding), kwam boekenbezit ineens binnen het bereik van de burgers in de steden en de wat rijkere boeren. Het leidde tot een steeds snellere verspreiding van informatie – én desinformatie. [caption id="attachment_350549" align="aligncenter" width="452"] Constantinople, Theodosian Wall, Charisius Gate foto CC0 1.0 Universal - Ab Langereis.[/caption] Constantinopel Periode: 1453 Alternatief: Kosovo Na de slag bij Manzikert hadden de Turken zich gevestigd in het gebied dat nog steeds naar hen wordt genoemd. Langzaam maar zeker hadden ze hun macht uitgebreid en ze hadden de kruisvaarders weerstaan, maar in de nasleep van de Mongolenstorm waren ze verdeeld geraakt in een stuk of tien kleinere staatje. Het herstel kwam vanuit een van die staatjes, onder leiding van de Ottomaanse dynastie. In het midden van de veertiende eeuw verwierven de Ottomanen een bruggenhoofd in Europa, waar ze in 1389 de Serviërs versloegen in de slag op het Merelveld. De expansie kreeg een voorlopige bekroning toen Mehmet II in 1453 Constantinopel innam: het definitieve einde van het Byzantijnse Rijk. De sultan had de keizer vervangen als speler in de Europese politiek. De Europese canon… … gaat morgen verder en verantwoord ik hier. U blijft op de hoogte van deze reeks (en van alle blogjes) via het WhatsAppkanaal. Dit artikel verscheen eerder bij Mainzer Beobachter.

Door: Foto: Flickr CC BY 2.0 DEED European Parliament - A smile hidden behind the European flag
Foto: Flickr CC BY 2.0 DEED European Parliament - A smile hidden behind the European flag

De Europese canon (6-10)

, door

Voilà: de derde aflevering van de reeks over de Europese canon. Nu we de Late Oudheid en de verantwoording hebben gehad, kunnen we beginnen met de Volle Middeleeuwen.

Democratisch bestuur

Periode: vanaf ca. 1000

Alternatieven: Althing, Magna Carta, Staten-Generaal, Defensor Pacis.

Priester Hendrik, een van degenen die de rechten van de Hollandse boeren hielp overbrengen naar oostelijk Europa

Het principe was simpel, daar in de landen langs de Noordzee: wie water deert, die water keert. Dat gaf iedereen een verantwoordelijkheid in de landverdediging en dus een stem. Nu was dat wat bewerkelijk en daarom kwamen er waterschappen en hoogheemraadschappen. Het was het begin van de representatieve democratie. Later namen de bewoners van de Lage Landen hun rechten mee naar het oosten, toen ze voorbij de Elbe nieuwe gronden ontgonnen.

Ik zou hier ook de IJslandse Althing, de Engelse Magna Carta, de eerste Staten-Generaal en de Defensor Pacis hebben kunnen noemen, maar de verspreiding van het rechtenpakket van de Lage Landen richting Oost-Europa geeft de doorslag. Het zou niet lang bestaan, zoals we nog zullen zien.

Het graf van Hendrik IV in Spiers

Investituurstrijd

Periode: 1075-1122

Vanouds stelden de wereldlijke heersers bisschoppen aan, die ook wereldlijke taken uitvoerden en aanzienlijke macht bezaten. Het was niet vreemd dat de kerkelijke verplichtingen er weleens bij inschoten en er was kritiek. In de loop van de elfde eeuw zwol die steeds verder aan, tot uiteindelijk paus Gregorius VII in 1075 de verhoudingen op scherp zette en koning Hendrik IV van Duitsland excommuniceerde nadat die een bisschop had aangewezen voor Milaan. De Duitse rijksgroten eisten dat de koning die excommunicatie ongedaan maakte, wat hij deed door een boetetocht te maken naar de paus, om vervolgens een nieuwe paus aan te wijzen die hem tot keizer kroonde.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

Mededeling

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Closing Time | Illusion

, door

Illusion was een Britse band met een typisch jaren-70-geluid. De band was bedoeld als een heroprichting van de symfo-band Renaissance in de originele vorm.

Maar helaas, met de opkomst van punk, en later new wave kon symfo absoluut niet meer – en de band gaf er dan ook al snel de brui aan.

Foto: copyright ok. Gecheckt 15-03-2022

Muziek voor de hoveling

, door

In 1528 verscheen bij de beroemde Venetiaanse drukker-uitgever Aldus Minutius het boek Il libro del cortegiano, dat anderhalve eeuw later in het Nederlands De volmaeckte hovelinck zou heten. Dit boek van Baldassare Castiglione bestaat sinds 2000 onder de naam Het boek van de hoveling. Het boek zou in heel Europa grote bekendheid krijgen. Het beschrijft de gesprekken aan het hof van Urbino op vier avonden in het jaar 1507. Urbino was het centrum van de Italiaanse renaissance.

Het is een historisch zeer interessant boek. Vertaler en inleider Anton Haakman laat zijn inleiding zo beginnen:

‘Een dame vraagt een heer ten dans. Hij weigert, wil ook niet naar muziek luisteren of deelnemen aan andere vormen van tijdverdrijf. Zulke frivole bezigheden behoren niet tot zijn vak, zegt hij. De dame vraagt: ‘Wat is uw vak dan?’ ‘Vechten,’ antwoordt hij. Daarop reageert de vrouw: ‘Ik zou denken dat u, nu er geen oorlog is en u ook niet op het punt staat te vechten, er het beste aan zou doen u goed te laten invetten en u met uw hele wapenrusting in een kast te laten opbergen tot men u nodig heeft, anders raakt u nog erger vastgeroest dan u nu al bent.’

Zo moet een boek beginnen, ik heb het boek meteen gekocht, zo’n tien jaar geleden en ik heb het met veel plezier gelezen. Wat kunnen we nu opmaken uit die alinea? Ten eerste dat het er modern en vrijgevochten toeging. Een dame durfde zoiets te zeggen tegen een heer, en die dame vroeg die heer ook ten dans. Ten tweede wil die ene alinea ons ook overtuigen van het achterlijke van die middeleeuwse ridderlijkheid. Als je in 1507 een beetje modern wilde zijn, dan moest je niet alleen kunnen vechten, je moest ook van het leven kunnen genieten: er was literatuur, schilderkunst, muziek, wetenschap. De renaissance was aangebroken.

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-11-2022

Componist-moordenaar

, door

Carlo Gesualdo (1566-1613) was prins van Venosa en graaf van Conza (beide plaatsen liggen in de buurt van Napels), hij was dus een Italiaans edelman, hij bespeelde de luit, de gitaar en het clavecimbel, was een fantastisch goed componist en vermoordde enkele mensen (we weten niet hoeveel). Zijn oom was Carlo Borromeo, aartsbisschop te Milaan, zijn moeder was een nicht van paus Pius IV.

Eerst maar eens die moorden. In 1586 trouwde Carlo met Maria d’Avalos, een dochter van de markies van Pescara. Die had het al snel gezien met haar echtgenoot; ze begon een liefdesaffaire met Fabrizio Carafa, hertog van Andria. Toen Carlo dat doorkreeg, lang nadat die affaire bij iedereen al bekend was  (hij was steeds maar bezig met de muziek), deed hij het volgende. Op 16 oktober 1590 ging hij zogenaamd op jacht, met een paar van zijn bedienden. Dat gaf uiteraard Maria en Fabrizio vrij spel. Maar Carlo kwam terug met zijn bedienden, betrapte het liefdesstel in flagrante delicto, en vermoordde het stel op het bed waarop ze lagen. De moordpartij moet gruwelijk zijn geweest. Hij legde beiden voor de deur van het paleis te Napels waar een en ander plaatsvond, en hij vluchtte vervolgens naar zijn paleis in Venosa. Hij was als edelman niet bang voor justitiële vervolging, maar wel voor wraak.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

Mededeling

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Doneer!

Mededeling

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.