Francis Fukuyama’s lange weg

gastbijdrage van Harry Bleeker Aan de VU in Amsterdam is er deze zomer weer een mooi cursusaanbod, waaruit ik er één heb gekozen: die over Francis Fukuyama en zijn nieuwe boek ‘Het liberalisme en zijn schaduwzijden’. De titel van dit nieuwe boek wekt voor mij de suggestie dat de maatschappelijke en politieke problemen van dit moment zijn ontstaan door een verkeerde interpretatie van het liberalisme. De hierna volgende quote uit een willekeurige recensie stipt dit ook aan. “Het klassieke liberalisme verkeert in een staat van crisis. Dat dit systeem, dat is gebaseerd op fundamentele beginselen van gelijkheid en de rechtsstaat en dat de rechten van individuen om hun eigen vormen van geluk na te streven benadrukt, niet altijd zijn eigen idealen waarmaakte, is geen geheim.” Ik denk dat juist het liberalisme ons op de route naar vernietiging van onze beschaving heeft gezet. De vrijheid om winst boven welzijn te stellen zonder daarvoor ter verantwoording te worden geroepen, heeft de mensheid in de situatie gebracht waarin we nu verkeren. Veel meer op zijn plaats zou op dit moment de titel van het boek van Fukuyama uit 1992 zijn: ‘Het einde van de geschiedenis en de laatste mens’. Met als belangrijke toevoeging; ‘De slotscene’. De datum van het verschijnen van dit boek uit 1992 is er één die ik voor de opbouw van mijn betoog goed kan gebruiken. Want ongeveer op hetzelfde moment, begin jaren negentig werd, volgens mijn informatie, binnen Shell de notie duidelijk en ook vastgelegd in rapporten, dat de verbranding van fossiele brandstoffen ernstige gevolgen voor het klimaat zou hebben. Daar werd de gevaarlijke opwarming waar we nu mee te maken hebben mee bedoeld. De leveranciers van vervuiling wisten dus echt wel waar ze mee bezig waren maar winst is en was belangrijker dan het klimaat. Ik geef hier niet alleen de situatie in Amerika maar ook die in Europa weer, die dankzij meer dan 30 jaar neoliberalisme, is ontstaan. Ik kan me steeds minder aan het idee onttrekken dat Amerika een neo-feodale staat dreigt te worden en Europa daar, zoals gewoonlijk, achteraan hobbelt. Dat maakt het er makkelijker op om te constateren dat het liberalisme een vlag is die de lading niet meer dekt. Het is een onderdeel van wat JK Galbraith omschrijft als  "The modern conservative is engaged in one of man's oldest exercises in moral philosophy; that is, the search for a superior moral justification for selfishness." Waarom is er niet ingegrepen, waarom hebben we niet eerder de broodnodige verandering in gang gezet? Heel eenvoudig omdat de factor kapitaal de dienst uitmaakt in Amerika en ook in Europa. Iedere poging tot matiging of zelfs ter discussie stellen of beperken van de macht van het kapitaal in Amerika wordt door zenders als FOX weggezet als communisme of links geleuter, terwijl daarin toch onze redding ligt. Het is toch de nietsontziende en intens vervuilende macht van het kapitaal die ons in deze doodenge situatie heeft gebracht waarin we nu verkeren. Het kapitaal dient derhalve gedisciplineerd te worden en wel op zeer korte termijn voordat het te laat is. Het liberalisme, dat wil zeggen de vrijheid van de mens, is daar niet strijdig mee. Namelijk daar waar de vrijheid van de één de vrijheid van de ander beperkt of teniet doet (de vrijheid om slaven te mogen houden) ligt de grens. Die grens ligt er ook daar waar een groep mensen zo rijk is, dat ze de vrijheid en het democratisch recht van anderen, de facto, beperken omdat democratie een farce is als 100.000 mensen mogen stemmen die niets bezitten en 1 iemand alles bezit. Naar wie wordt er geluisterd denkt u? Derhalve dient bezit in hoogte beperkt te worden, als we een gezonde liberale democratie willen behouden. Dat hebben we nagelaten. Teveel geld wakkert de zucht naar macht aan. Het door Fukuyama gebruikte begrip thymos is niets anders gebleken dan opportunistisch egoïsme. Niet echt een pré, noch constructief lijkt mij, maar juist iets waar grenzen aan gesteld had moeten worden, iets wat duidelijk niet heeft plaatsgevonden en ons in de precaire situatie heeft gebracht waarin we ons nu bevinden. Ook in Nederland heeft de factor kapitaal zijn invloed en macht versterkt ten kostte van de democratie en de burger. De 10% die meer dan 60% of de 1% die 26% van alles bezit, heeft dit kunnen doen in twee zeer vervuilende eeuwen. Niet de factor die het meest geprofiteerd heeft van de vervuiling, de factor kapitaal, maar Jan met de pet, de factor arbeid, mag de rekening voor deze vervuiling betalen. De factor kapitaal is de laatste decennia, tijdens het neoliberale beleid van Markt Rutte, schandelijk ontheven van de plicht om bij te dragen aan de samenleving, waaraan zij wel willen verdienen, maar niet bijdragen. De arbeidsinkomensquote laat dat ook zien. Maar het is nog erger want een aantal zaken zoals belastingontwijking en -trucs, maken dat deze quote nog ongunstiger uitpakt voor de factor arbeid dan hij nu al doet. Tel daarbij dat de intellectuelen, zo mogen universitair geschoolden toch genoemd worden, in de financiële sector en het bedrijfsleven, zich aan ethiek, oftewel de maatschappelijke controletaken die zij namens de overheid moeten uitvoeren, niks gelegen laten liggen (gezien de recente rapporten over Ethiek en dividendfraude). Het mag duidelijk zijn dat we aan de vooravond van een Catharsis staan, die voorkomen had kunnen worden als mensen met echt verantwoordelijkheidsgevoel voor de samenleving als geheel, dus niet alleen met woorden als rentmeesterschap, maatregelen hadden genomen die de uitstoot van Co2 en andere vervuiling maar ook de schadelijke accumulatie van kapitaal hadden teruggedrongen. De dictatuur van het kapitaal heeft ons zover gebracht en lapt ook de verworvenheden van de verlichting en de Franse revolutie aan zijn laars. Het zijn voor die democratische waarden dat de burger zich weer sterk moet maken. Het is tijd voor een fundamentele verandering van ons economisch denken. Van de dodelijk focus op groei moeten we af. Helaas zijn bijkans veel economen in West Europa geïndoctrineerd met de Angelsaksische mantra, dat economische groei nodig is. Naast dat er groei nodig is, daar waar bevolkingsgroei is, is ook nog een verborgen reden voor de onontkoombaarheid van groei, dat door groei het vermogen van de zittende rijken niet wordt bedreigd of aangetast, omdat er door de groei nieuwe rijken bij kunnen komen. De kosten van de groei voor het klimaat, en gezondheid voor de bevolking als geheel worden helaas niet meegenomen. Er moet dus gewerkt gaan worden met een veel breder welvaartsbegrip en met grenzen zoals als het Donutmodel  van Kate Raworth aangeeft. Als ze verantwoordelijkheid zou betonen, is het kapitaal aan zet om de wereld te redden. Maar geheel in lijn met het eerder genoemde “opportunistisch egoïsme” principe laat ze het afweten en trekt zich terug in zijn of haar “fiscale forten” en “gated communities”. Het lijkt me dus de hoogste tijd voor het in gang zetten van, de door econoom Schumpeter gelanceerde economische term, ‘creative destruction’ van de macht van het kapitaal. En dan zeg ik het nog netjes. De banken gaan ons namelijk niet beschermen. Het is maar dat u het weet. Naarmate je ouder en wijzer wordt kan je soms op je schreden terugkeren op eerder ingenomen standpunten. Dat mag ik denk ik uit de navolgende quote van Francis Fukuyama (uit een interview in The New Statesman, 17 oktober 2018) wel opmaken: [Staats]Eigendom van de productiemiddelen, ik denk niet dat dat gaat werken, behalve op terreinen waar het echt noodzakelijk is, zoals nutsbedrijven. [Maar] Als je herverdelingsprogramma's bedoelt waarmee de ontstane grote onbalans in inkomen en rijkdom wordt geprobeerd te herstellen, ja dan denk ik dat het niet alleen terug kan komen, het zou ook terug moeten komen. De lange periode, die begon met Reagan en Thatcher, waarin bepaalde ideeën over de voordelen van niet-gereguleerde markten ingang vonden, heeft in veel opzichten een rampzalig effect gehad. Op dit moment lijkt het me dat bepaalde dingen die Karl Marx heeft gezegd waar blijken te zijn Ik ben benieuwd naar de cursus en misschien krijg ik ook nog wel antwoorden, maar ik vrees van niet.

Foto: Andrew Newton (cc)

Waarom komt een alternatief voor het neoliberalisme niet van de grond?

ANALYSE - Het neoliberalisme is in de afgelopen jaren veelvuldig dood verklaard, maar lijkt ondertussen maar niet op te houden met bestaan. Dat is moeilijk los te zien van het gebrek aan een alternatief. Mensen willen best afscheid nemen van oude ideeën, maar dan moeten er wel nieuwe ideeën voor in de plaats komen. Waar zijn die nieuwe ideeën? Waar zijn de alternatieven?

Blijven hangen in het einde van de geschiedenis

Een deel van de verklaring ligt misschien in wat is blijven hangen van het befaamde artikel van Francis Fukuyama, The end of history or the last man. Het idee dat de liberale democratie een eindstadium is in de ontwikkeling van ons politieke systeem en ‘an unabashed victory of economic and political liberalism’. Hij zag een ‘total exhaustion of viable systematic alternatives to Western liberalism’.

Als alle alternatieven falen en je houdt het voor mogelijk dat er één systeem overblijft, als een eindstadium van een voltooide ontwikkeling, dan ligt nadenken over alternatieven niet voor de hand. In dat licht is het huidige besef dat er alternatieven nodig zijn vooruitgang. Een besef dat is geholpen door de antiglobalisten en Occupy. En door de econoom Piketty die aantoonde wat iedereen al dacht te zien, namelijk het probleem van toenemende verschillen tussen rijk en arm. In die zin komt het einde van de geschiedenis ten einde, maar dat betekent niet dat er al een nieuw begin is.

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

De verloren kunst van esoterisme

RECENSIE -  

Eén beker gevlekte scheerling graag, barman.

‘Hashtag’ dingen die Socrates nooit zei. Hij werd immers tot het drinken van de gifbeker veroordeeld omdat zijn ideeën tegen het zere been van de Atheense autoriteiten waren. Het zou wel uitermate vreemd zijn, moet de Duits-Amerikaanse filosoof Leo Strauss (1899-1973) hebben gedacht, wanneer Socrates’ leerling Plato wél ineens precies binnen de lijntjes zou denken.

Eerder dacht Strauss bij het bestuderen van middeleeuwse joodse en islamitische geleerden al op te merken dat deze hun eigenlijke ideeën, wanneer deze politieke of religieuze implicaties bevatten die de geldende orthodoxie zou kunnen bezeren, een beetje onder de oppervlakte verstopten. Volgens Strauss dus om vervolging of verbanning te voorkomen. Om deze ideeën niet verloren te laten gaan, en toch na te laten, brachten deze denkers oppervlakkige tegenstellingen in hun werken aan die de meeste lezers over het hoofd zouden zien of zouden negeren, maar die voor ingewijden of nauwkeurige lezers als een soort vlaggetjes zouden moeten werken.

Foto: Sakuto (cc)

Verkiezingen in Polen en Hongarije: Luctor et Emergo

ANALYSE - De westerse liberale democratie is het eindpunt van de geschiedenis. Ten minste, als we het boek The End of History and the Last Man (1992) van politicoloog Francis Fukuyama moeten geloven. Het moge duidelijk zijn dat de afgelopen decennia niet altijd een bevestiging hebben gevormd voor de stelling van Fukuyama. Terwijl populistische stemmen in het westen steeds meer gehoor krijgen, maken half-democratieën weer een langzame opmars de goede kant op. Afgelopen zondag toonden de verkiezingen in Polen en Hongarije hoe stukje bij beetje de democratie herleeft.

De twee Oost-Europese landen worden in academische artikelen vaak opgevoerd als het schoolvoorbeeld van “on-democratisering”. Dit proces, in het Engels democratic backsliding genoemd, neemt wereldwijd dezelfde vormen aan. Daar waar vroeger dit open en bloot gebeurde (staatsgreep of revolutie), is de afbrokkeling van de democratie tegenwoordig veel subtieler: in plaats van een leger dat het parlement bestormt, wordt de democratie van binnenuit uitgehold.

Democratische zuilen

De liberale democratie kunnen we als een tempel zien, ondersteund door onmisbare zuilen: een functionerend kiessysteem, burgerparticipatie, het functioneren van de overheid, vrije pers, burgerrechten, het recht van organisatie en een eerlijk en onafhankelijk rechtssysteem. Zodra de zuilen gaan afbrokkelen , loopt de tempel grote risico op instorting. Laat dat nou ook precies de instituties zijn die in Polen en Hongarije de afgelopen tijd zijn verzwakt.

Foto: copyright ok. Gecheckt 10-02-2022

Duopolie | Het einde van het einde van het einde van de geschiedenis?

COLUMN - Vlak na de val van de Berlijnse muur voorspelde de politicoloog Francis Fukuyama “Het einde van de geschiedenis”. Bij gebrek aan geloofwaardige alternatieven voor de combinatie van  economisch marktliberalisme en democratie zou volgens Fukuyama op termijn de hele wereld het Westerse systeem adopteren. Natuurlijk stuite deze thesis op veel kritiek. Eén van de meest bekende daarvan kwam van Samuel Huntington. In een essay in 1993, getiteld “The clash of civilizations”, argumenteerde hij dat toekomstige conflicten cultureel van aard zouden zijn, waarbij hij met name conflicten tussen Islam en het Westen voorspelde. De aanslagen van 11 september 2001 leken Huntington  gelijk  te geven en brachten de vooraanstaande journalist Fareed Zakaria ertoe  om in 2001 ‘het eind van het eind van de geschiedenis‘ te verkondigen.

In de afgelopen weken lijken een aantal gebeurtenissen tegen Huntington’s theorie te pleiten.  Ten eerste was daar de toenadering tussen Amerika en Iran, die illustreert dat de situatie in het Midden-Oosten helemaal niet lijkt op een eenvoudig conflict tussen culturen. De Amerikaanse toenadering tot Iran maakt ‘Westers’ Israël behoorlijk nerveus. Israël onderhoudt op haar beurt een anti-Iraanse samenwerking met het islamitische Saoedi-Arabië. Deze initiatieven worden gedreven  door  realpolitik en niet door wederzijdse liefde, maar ze weerspreken het idee dat er sprake is van twee monolithische culturele blokken die tegenover elkaar staan.

Foto: copyright ok. Gecheckt 11-02-2022

De toekomst van de liberale democratie

Voor de 90ste verjaardag van Foreign Affairs schreef Francis Fukuyama een artikel over de toekomst van de liberale democratie. Een vertaling verscheen in de Groene Amsterdammer. In beide gevallen is echter registratie nodig om het te lezen, of je probeert nog een papieren editie te scoren. Het is een goed artikel dat de uitdagingen van de moderne, met name westerse, maatschappij goed weergeeft.
In onderstaand interview komen de meeste van de punten uit het artikel ook voorbij. Over alle lessen die Fukuyama ook geleerd heeft sinds zijn “end of history” 15 minutes of fame. Gelardeerd met interessante observaties over de (recente) geschiedenis.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.