ANALYSE - Gebruiken politici en ambtenaren expres onnavolgbare zinsconstructies en nietszeggend taalgebruik, om plannen in nevelen te hullen?
Het is tijd om George Orwell er weer eens op na te slaan. En dan niet het vanwege de Snowden-affaire veel aangehaalde 1984, maar zijn essay ‘Politics and the English language’. Wie dat stuk heeft gelezen, durft amper nog te schrijven, zo genadeloos fileert Orwell belabberde schrijfstijlen. Orwell ziet taal als een instrument, niet als iets dat toevallig ontstaat en zelfstandig vrolijk voortwoekert. Het verval van de taal heeft politieke oorzaken en is niet alleen te wijten aan wanpresteren van schrijvers. Orwell schrijft: ‘De taal wordt lelijk en onnauwkeurig omdat onze gedachten dwaas zijn, maar de slordigheid van onze taal maakt het ons gemakkelijker om dwaze gedachten te hebben.’
Ik moest eraan denken toen ik van de week de begrotingen van buitenlandse zaken las. De eerder dit jaar gepubliceerde mensenrechtenbrief van minister Timmermans deed in sommige alinea’s denken aan een mooi essay. Dat leest fijn: je krijgt de indruk dat iemand nagedacht heeft over wat hij op papier zet en jou als lezer serieus neemt. Over de begroting buitenlandse handel en ontwikkelingssamenwerking hebben ongetwijfeld veel mensen nagedacht. Maar geen van hen kan hebben gedacht dat iemand hun tekst echt zou lezen.
Slechts twee voorbeelden:
Met het oog op de toenemende druk op het beschikbare water en de groeiende behoefte aan financiering, vormen het beprijzen van (vuil) water en innovatieve financiering van waterbescherming belangrijke uitdagingen.
Het faciliteren van ambities om synergie te bereiken tussen ontwikkelingsdoelstellingen en de belangen van het Nederlandse bedrijfsleven
Ik kan er geen chocola van maken. Nu is het lastig de toekomst te voorspellen en het ligt in de aard van zo’n begroting dat sommige zaken nog onduidelijk zijn. Maar bij dit soort onnavolgbare zinnen gaat alles mis. Of het is onvermogen om op te schrijven wat men van plan is. Of het is de neiging, misschien zelfs de wens, om te verhullen wat men van plan is. In beide gevallen een onprettige gedachte, maar in het laatste geval ook kwalijk omdat parlementariërs honderden vragen nodig hebben om boven tafel te krijgen wat de minister precies bedoelt.
Tijdens een conferentie over ‘business & human rights’ hoorde ik een voorbeeld waaruit blijkt dat taalmisbruik ernstige vormen kan aannemen. Een dame van een accountantskantoor stelde voor om niet langer te spreken over ‘problemen’, maar over ‘challenges’. Nog liever wilde ze dat we het zouden hebben over ‘business opportunities’. Kort daarvoor had zij een video gezien over de trieste gevolgen van de ineenstorting van een kledingfabriek in Bangladesh. De rest van de dag brak ik mij het hoofd over de vraag hoe de 1100 doden in Bangladesh als ‘business opportunity’ te zien. Ik kwam alleen op cynische antwoorden.
In landen als Cambodja en Zimbabwe belemmeren overheden het werk van lokale mensenrechten- en ontwikkelingsorganisaties. Internationale organisaties als de VN hebben dat probleem herdoopt tot een ‘dialoog’ over ‘enabling environment’. Is dit erg? Ja. Deze woordkeuze legt een rookgordijn om wat in wezen mensenrechtenschendingen zijn, bijvoorbeeld van het recht op vrijheid van meningsuiting of het recht op vrijheid van vereniging.
Het onvermogen om te schrijven en de wens om te verhullen tasten de taal zelf aan, maar ook de ideeën die de taal zou moeten verwoorden. De leegte van de uitingen symboliseert onwaarachtigheid. Dat is een slechte basis voor een overheid die ‘participatie’ of ‘dialoog’ ambieert. Waar kennis van zaken en oprechtheid regeren, is verhullen niet nodig.
Het goede nieuws is: dit tij is te keren.
Dit artikel van Jonathan Huseman verscheen eerder bij ICCO.
Reacties (21)
Natuurlijk heb je gelijk. Je staat in de mooie traditie van Erasmus dat wie slecht schrijft ook slecht denkt en slecht is. Toch is er één nuance. Ambtelijk taalgebruik kan soms tegenstellingen helpen overbruggen. Niemand wist wat “paars” was, maar door het ongedefinieerd te laten, konden VVD en PvdA een tijd samenwerken. Het “personalistisch socialisme” had een soortgelijke functie en maakte de Wederopbouw mogelijk.
De overheid staat voor mij gelijk aan woordendiarree. Als die ambtenaren en politici echt net zo schrijven als dat ze denken dan snap ik ook waarom ze zo massaal aan de smartphone (=hulphersenen) zijn gegaan.
Niet alleen in bijna nooit gelezen begrotingen worden onleesbare zinnen gebruikt, maar ook in discussies over ingrijpende hervormingen worden woorden misbruikt. Zoek maar eens op wat een “sociale huurwoning” daadwerkelijk is (hint: het sociaal zijn heeft niets te maken met enige subsidie van de overheid). Ook het “arbeidsverleden” van mensen (dat bepaalt hoe lang ze WW krijgen) heeft (voor oudere werknemers) maar beperkt te maken met hoe lang ze daadwerkelijk gewerkt hebben.
De taal wordt ook door de media misbruikt. Zo hoor je iedereen het hebben over “de klassieke verzorgingsstaat” die gaat plaats maken voor de (implicatie: moderne) “participatiestaat”. In werkelijkheid is de verzorgingsstaat hier de noviteit van de twee, want de “participatiestaat” komt in feite neer op de situatie van voor de oorlog, die juist vervangen is door de moderne verzorgingsstaat.
Waarom is dit artikel zo op de overheid gefixeerd? Het benoemen van problemen als uitdagingen is een verkooptechniek, die volgens mij uit het bedrijfsleven afkomstig is, en moeilijk taalgebruik om fouten te verhullen en rookgordijnen aan te leggen zijn daar ook helemaal niet onbekend. Het is eerder een probleem, dat door de hele samenleving speelt. Het tij is dus te keren, wanneer een mentaliteitsverandering in de gehele maatschappij optreedt. Ideologisch kunnen we van politici misschien wel verwachten, dat zij betere mensen zijn dan de anderen, maar in de praktijk zijn ze natuurlijk net zo goed en net zo slecht als de anderen.
@5: Ik zou nog veel verder willen gaan: verhullend taalgebruik is zeer menselijk. In de sociale sfeer worden ook eufemismen gebruikt, dingen zachter gezegd dan ze bedoeld zijn of dingen überhaupt niet gezegd. De Nederlandse cultuur mag dan relatief direct zijn, we ontkomen daar niet aan.
Het is dan ook niet zo nuttig om in termen van ‘misbruik’ te praten, het is beter om het te hebben over frames, waardoor duidelijker wordt dat iedereen die gebruikt. De discussie gaat dan over welk ‘frame’ juist is, en neemt afstand van het impliciete idee (wat naar mijn idee een misvatting is) dat er een objectief juist gebruik van taal is en dat alles wat daar van afwijkt direct misbruik is.
@”taal als politiek instrument” is een mooi voorbeeld van verhullend taalgebruik. Taal is vaak een machtfaktor met verhullend taalgebruik versterk je je machtpositie.
Ook de omvang van stukken is vaak een machtfaktor. De omvang vermindert de toegankelijkheid en verhoogt de schrijfkosten van vaak de duurst betaalde personen.
Beloon policie en ambtenaren die kort en helder formuleren. De omvang van stukken kan zeker gehalveerd worden, dat bevordert de kans dat deze gelezen worden
@4.
Drees gebruikt graag het woord ‘waarborgstaat’. Het woord ‘verzorgingsstaat’ beviel het vadertje niet zo.
Wat een schitterend stuk van Orwell!
@8: Die naam is misschien ook wel kloppender voor de inhoud. In Nederland is er nooit de situatie geweest dat de staat je verzorgde van wieg tot graf. Zo’n situatie heeft denk ik zelfs alleen maar in de DDR bestaan. Zelfs de waarborgstaat was niet compleet, aangezien er altijd nog daklozen zijn geweest, ook in de hoogtijdagen van de Nederlandse verzorgingsstaat.
Qua taalgebruik in de politiek heeft Wilders vandaag weer een tragische nieuwe norm gezet. In zijn wanhopige pogingen elk inhoudelijk debat uit de weg te gaan. Hier vind ik soms zinnige dingen over zijn optreden: http://stophetgevaarwilders.blogspot.nl/
Ik vraag me in gemoede af hoe veel verder hij nog kan gaan, met zijn “niets-verhullende” taalgebruik.
Sorry, ik moet je toch even stoppen wat betreft het problemen vs kansen gedeelte. Dit is een veel gebruikte omzetting van termen binnen de creatieve sector. Zo zet je iets op de kaart waar constructief over gediscusseerd kan worden in plaats van cynische afblafferij waarmee er uiteindelijk niets zal veranderen.
@12: Daar zat ik ook al aan te denken. Je kan een situatie vanuit meerdere invalshoeken benaderen, en die kunnen allemaal legitiem zijn. Dat wil niet zeggen dat je het er mee eens moet zijn, of dat het moreel is om het zo te bekijken. Een instortende kledingfabriek kan je inderdaad zien als een kans voor je bedrijf, en als die kans er in ligt dat het bedrijf zich gaat profileren op de arbeidsomstandigheden in zijn fabrieken, dan hoeft dat niet eens zo slecht uit te pakken.
@12: een omzetting van termen binnen de creatieve sector, iets op de kaart zetten, waar constructief over gediscussieerd kan worden…
Mooi managers taalgebruik.
Voor iets een uitdaging wordt, moet wel eerst het probleem (h)erkend worden. Als het probleem niet herkent of erkent wordt, is er ook geen uitdaging en verandert er niks. De mensen op de werkvloer hebben het over een probleem. Hun manager noemt het een uitdaging…
@14: Dat is gechargeerd. Er zijn genoeg werknemers die problemen op de werkvloer zien als een uitdaging en managers die het zien als een probleem.
Het is natuurlijk een cliche, het eufemisme ‘uitdaging’ als het om een probleem gaat, en zal ongetwijfeld op grote schaal misbruikt worden door managers die de problemen onder hun verantwoordelijkheid niet serieus nemen. Toch kan het erg nuttig zijn om alternatieve woorden tot je beschikking te hebben om een paradigmaverandering te bewerkstelligen, als er op een weinig constructieve wijze wordt omgegaan met een probleem.
Directe, toegankelijke taal is ook niet persé beter, de werkelijkheid is immers complex. Je hoeft maar naar de gemiddelde bijdrage van Wilders aan het publieke debat te kijken om dat te zien.
@15: daar ben ik het mee eens, als er op een weinig constructieve wijze wordt omgegaan met een probleem, kun je proberen het issue (oeps, nu doe ik ook al mee…) anders te benoemen, en misschien dat sommige mensen daar harder door gaan lopen. Persoonlijk werk ik harder als een probleem op moet worden gelost dan wanneer me een nieuwe uitdaging voor wordt geschoteld. Een probleem moet worden opgelost. Een nieuwe uitdaging is een leuk hebbedingetje.
Is het glas half leeg of half vol? Het is half vol en half leeg.
@15: “Directe, toegankelijke taal is ook niet persé beter, de werkelijkheid is immers complex.”
En daarom is ontoegankelijk taalgebruik beter, om het zicht op die complexe werkelijkheid volledig te ontnemen?
Inderdaad, de werkelijkheid is complex. Die is zodanig complex dat alleen iemand met hoogmoedswaanzin kan denken dat je die in woorden kunt weergeven. De bedoeling is dan ook meestal om een klein stukje van die werkelijkheid te ontleden. En dat kan heel goed gedaan worden in simpele bewoordingen.
En mocht iemand daarbij -al dan niet moedwillig- iets buiten beschouwing laten en als gevolg daarvan een verkeerde voorstelling van zaken geven, dan kan dat eveneens in korte simpele bewoordingen duidelijk worden gemaakt.
Cerridwen schrijft:
“Toch kan het erg nuttig zijn om alternatieve woorden tot je beschikking te hebben om een paradigmaverandering te bewerkstelligen, als er op een weinig constructieve wijze wordt omgegaan met een probleem.”
Dat lijkt me een goed voorbeeld van het taalgebruik waar Orwell kritiek op heeft. Zou je dat stukje eens willen vertalen?
@17 Het ging over politiek en dat zou voor iedereen begrijpbaar moeten zijn net als sommige andere zaken die voor iedereen toegankelijk moet zijn. Dat gaat niet op voor elke discussie, als het dan nog te moeilijk voor je wordt kan je dat tegenwoordig opzoeken.
Straks moet literatuur van jou ook nog in Jip en Janneke taal geschreven worden.
@18: “Political language(…) is designed to make lies sound truthful and murder respectable,
and to give an appearance of solidity to pure wind.”
Dat laatste lijkt me in dit geval van toepassing op zowel cerridwen als -in nog sterkere mate- op jou: jij denkt dat jouw wind betekenisvol is omdat ze stinkt.
@18:
Waarom zou dat dan wel op gaan voor iedere politieke discussie? Politiek hoeft niet altijd en voor iedereen volkomen begrijpbaar te zijn (en dat kan ook niet). In veel gevallen moeten compromissen gesloten worden, bijvoorbeeld.
@20: Even een kleine paradigmaverandering bewerkstelligen:
Politiek zou wel voor iedereen volkomen begrijpelijk kunnen zijn, maar er moet nogal eens met baantjes geschoven worden en af en toe ook met met geld, want compromissen sluit je niet zomaar.
Ook dat is wel begrijpelijk, maar mag het niet zijn.