Staatkundig nabeschouwen

ANALYSE - In staatkundige zin worden de Algemene Beschouwingen er de laatste jaren alleen maar interessanter op. In 2011 konden we de dualistische nieren van de gedoogconstructie proeven, in 2012 buitelden het lenteakkoord en het herfstakkoord over het aanstaande formatieakkoord heen tot het schoolvoorbeeld van wisselende meerderheden en nu in 2013 werpt de Eerste Kamer een politieke schaduw vooruit. Dat bracht een aantal interessante zaken aan de oppervlakte, die we anders pas na afloop in de reconstructie lezen.

Dag 1: Wat bezielde Samsom?

Allereerst zagen we een klassieke CDA-PvdA botsing, voor de gelegenheid versterkt doordat Samsom het soort linkse procentpunt-betweterige moralistische gelijk etaleerde waar CDA’ers groen van gaan uitslaan terwijl Buma het soort rechtse benzinepomp-populisme preekte waar PvdA’ers zo rood van aanlopen. Normaal is dat reden elkaar te ontlopen of in de Trêveszaal de strot dicht te knijpen. Nu konden we het allemaal zien gebeuren. Arie Slob kwam al aanhollen om de boel te sussen.

Wat ook aan de oppervlakte kwam, was het verloop van de strandwandeling van Pechtold en Samsom. D66 heeft zijn zinnen gezet op aanpassing van het Sociaal Akkoord maar ‘praten’ blijkt voor Samsom ‘uitleggen’ te betekenen. Met die opstelling joeg hij zoveel fractievoorzitters in de gordijnen dat Wilders hem kwam aanmoedigen vooral zo door te gaan. Wilders had zijn bommetje al aan het begin van het debat laten ontploffen en zat er de rest van de dag als commentator bij. Eenzelfde rol zag minister Plasterk voor zichzelf, want hij liep telkens door het beeld als Ron Fresen weer eens geen relevante hoofdrolspelers voor de camera kon krijgen. Plasterk bleek niet te beroerd om zich als minister kritisch over de orde van de vergadering van de Kamer uit te laten of de bijdrage van Samsom een beetje bij te spinnen met vergoelijkende opmerkingen over Samsoms neiging meteen over de inhoud te beginnen. Gelukkig wierp Pechtold de minister een nieuwe kluif toe: of hij even de mogelijkheden om de Eerste Kamer aan de ketting te leggen of af te schaffen wilde inventariseren.

Een interessant aspect van de zoektocht naar extra zetels is dat het niet alleen nog onduidelijk is wie voor welke prijs aan boord klautert, maar ook wanneer dat gebeurt. Ten aanzien van het eerste hebben de meest relevante spelers hun kaarten nu wel zo’n beetje op tafel gelegd. Een kansrijke combinatie lijkt de D66/CU-formule. Die fractievoorzitters waren opvallend concreet in hun wensen, op het bescheidene af. Slob hamerde op een kazerne in Drenthe – dat kan niet veel moeite kosten – en voor Pechtold moet in de onderwijsbegroting wel een offer he can’t refuse te vinden zijn. Schuiven D66 en ChristenUnie aan, dan komt het kabinet nog altijd een stem te kort in de Senaat. Maar dat moet dan wel af te dwingen zijn. Ontbinden van de Eerste Kamer heeft hier namelijk sowieso zin. Als iedereen met de juiste kleur stemt zit er zeker een extra zeteltje voor D66 in.

Van de CDA-fractie in de Tweede Kamer lijkt het niet echt te gaan komen. Niet alleen spatte de tegenzin er bij Buma af, hij groef zich ook zo diep in dat hij het zicht op een compromis zelf ook wel verloren zal moeten hebben. ‘Het roer moest echt om’, herhaalde hij telkens, en daar zullen anderen hem straks aan houden als hij met een appel en ei wordt afgescheept. Maar bij het CDA speelt iets anders: het moment waarop het compromis gesloten kan worden. De deal kan ook pas in de Eerste Kamer beklonken worden. Al bij het Woonakkoord lekte uit dat Brinkman tot meer bereid was dan Buma en het is ook geen geheim dat de druk op de CDA-Senaatsfractie over de pensioenen daar niet prettig wordt gevonden. Niet geheel uitgesloten is dat het kabinet via het maatschappelijk middenveld en alle daar gesloten akkoorden heel wat druk op de Eerste Kamer fractie van het CDA zal kunnen zetten, en dat er dan daar een deur open gaat.

Blijft over de vraag wat Samsom bezielde. Hij klonk moe, en dat moet hij ook wel zijn. Bovendien is het inderdaad waar dat door elke door de VVD opengezette deur alleen maar meer rechtse wind komt waaien, terwijl Roemer, Wilders en de rattenvanger van de bejaardenbelangen er in de peilingen graag een zeteltje bijschuiven. Maar bovenal lijkt hij een onderhandelingsfout gemaakt te hebben. Hij hamerde er gisteren op dat hij bereikt heeft wat andere partijen ook hadden bereikt als zij aan tafel hadden gezeten. Het beleid was dus al op de smaak van het midden gebracht. Hoe juist dit wellicht is, CDA, GL, CU en D66 doen het er nu niet meer niet voor. En daarmee zit Samsam toch in het soort terugonderhandelen over de helft van de helft waar hij en Rutte bij de start van hun kabinet zo grondig afstand van stonden te nemen. Daar kan niemand blij van worden. Vooral niet, als het je eigen helft is.

Dag 2: 

In de zoektocht naar een treffende beeldspraak lijkt Rutte toch vooral op een dansende beer met zeven geleiders. Waar Zijlstra hem best een paar pasjes naar rechts wil laten wiegen, houdt Samsom de rooie ketting strak. Toegiften en gebaren van goede wil zijn bij Samsom geen open zwaaiende deuren, maar een kwestie van door El Commandante zelf nagerekende millimeters verkapte nivellering via de werkgelegenheid in de kinderopvang. Dat hadden we gisteren al gezien, en dat bleek vandaag weer. Tussen Samsom en Buma ging het eigenlijk alleen maar slechter. De semantische truc om ‘nivellering’ te vervangen door ‘evenwichtig inkomensbeeld’ gaf even lucht, maar kon al snel niet meer verhinderen dat Samsom en Buma elkaar alsnog fanatiek dwars zaten op elke beweging in het debat.

Toch was het vooral pijnlijk om te zien hoe de dansende beer Rutte kort gehouden werd door de vijf potentiële zijwieltjes voor zijn coalitie. Waar het kabinet stevige kritiek incasseerde mocht hij niet terugslaan. Maakte hij een opmerking die eventueel kon worden uitgelegd als verkapte kritiek op een denkbare wens uit een mogelijke tegenbegroting van een niet-uitgesloten steunverlener in de Senaat, dan stonden Buma, Pechtold en Slob onmiddellijk gezamenlijk stevig aan de ketting te trekken. Zo kwamen we er nooit. Dat was niet het soort beweging wat nodig was. En als Rutte het zo dacht aan te pakken, dan konden ze er beter niet aan te beginnen. Soms begon het te lijken op de treurige manier waarop in de praktijk de wil van een wilde beer gebroken wordt: pijn toedienen maar hem nog harder aanpakken als hij zich verdedigt.

De politieke rationaliteit van dit alles zit niet zo ver onder de oppervlakte. Het constructieve deel van de oppositie had er belang bij om zoveel mogelijk toezeggingen alvast te incasseren als gebaren van goede wil en tegelijkertijd, door het uitschakelen van de alternatieven, als exclusieve kandidaat meer te kunnen eisen dan dertig zilverlingen. Andersom had Rutte er politiek belang bij zoveel mogelijk wisselgeld op zak te houden en te voorkomen dat hij moest onderhandelen zonder achterdeur. Zo beschouwd was het flauw van Pechtold en Buma om aan het einde te klagen over het verspillen van twee dagen nieren proeven, handen uitsteken en deuren forceren. Dat Rutte de politieke mogelijkheden van zijn begroting niet onmiddellijk uitputte was omdat hij even intelligent is als de oppositie die zich immers ook beperkte tot hun onderhandelingsinzet. Van Pechtold is het bovendien flauw, omdat dit het soort formatieve snuffeldebatten is waar hij er na verkiezingen graag zoveel mogelijk van wil organiseren.

Een inschatting van de toekomst is lastig te geven. Enerzijds lijkt de VVD een begrijpelijke voorkeur voor het CDA te hebben. De eisen van Buma verschillen immers niet veel van wat de achterban van de VVD op de site van de liberalen achterlaat. Via de band van de zes miljard leek Rutte ook op een christendemocratische voorkeur voor te sorteren, en voor de media hadden de VVD-spindoctors vandaag Ed Nijpels opgegraven om eenzelfde soort voorkeur uit te venten. Toch zal de eerder gesignaleerde antipathie tussen Buma en Samsom nog een zware dobber worden. Samsom heeft ook inhoudelijk veel meer te winnen bij een CU/D66-combinatie (inclusief ontbinding van de Eerste Kamer om daar de benodigde meerderheid te forceren), al was het maar omdat hij via de CU dan weer zaken als ontwikkelingssamenwerking kan repareren. Een dergelijke combinatie sluit ook het meeste aan bij de nihilistische wijze waarop dit kabinet bij elkaar gegund is. Want dat is uiteindelijk wat zich hier wreekt, zoals Ruud Koole vorig jaar in Buitenhof al voorspelde. Een kabinet zonder gezamenlijke visie staat nu voor de onmogelijke vraag wie aan de beurt is om zich de kwartetkaartjes alsnog uit de handen te laten trekken.

Valt er nog iets anders op te maken uit deze Algemene Beschouwingen? Niet veel meer. Van Miltenburg moet een andere coach inhuren. Haar keuze om nergens een probleem van te maken en uitsluitend aan te slaan bij het noemen van de naam van een minister was onbegrijpelijk, niet-effectief en werkte uiteindelijk tegen haar doordat Pechtold en Rutte er terecht de draak mee begonnen te steken. En het wordt tijd om toch wat meer bewondering voor Rutte te gaan koesteren. Zijn politieke talent gaat nu grotendeels verscholen achter de politieke complexiteit waarmee hij staat te dealen. Maar een beer met zeven geleiders is niet alleen optimistisch, die kan ook iets. Al zal Rutte, vandaag waarschijnlijk weer op zijn zwarte VMBO-school in de weer, zich meer herkennen in Baloe, de bruine beer uit Jungle Boek. Er valt, zingt deze, immers een heleboel te leren van een beer. ‘Maak zelf eens een fruitsla. Met fruit dat prikt. Iets waar ik van uitga. Zodat ik nooit schrik. Ik denk dan: er prikken misschien een paar, pas op mijn fikken, en Kees is klaar. Er valt een heleboel te leren van beer Baloe. Ja beren, de beren, die zijn als leraar beregoed.’