Tijdens het Hellenisme kregen de Academie van Plato en de Peripatetische school van Aristoteles gezelschap van nieuwe filosofische stromingen, zoals het Cynisme, de Cyreense School, het Epicurisme en de Stoa. Een andere nieuwkomer was de Skepsis.
Hoe zit de werkelijkheid in elkaar? Volgens natuurwetten, zoals de stoïcijnen dachten, of volgens het fundamentele toeval van Epikouros? Was er een onveranderlijke waarheid, zoals Plato en Aristoteles die aannamen, of was er een eeuwig stromende wereld, zoals die waar Herakleitos over sprak? Reden genoeg om te twijfelen. Alle reden tot scepsis.
Skepsis
Een sceptisch persoon is in ons huidige vocabulaire iemand die kritisch nadenkt over alles wat anderen voor waar aannemen. Die omschrijving past ook prachtig bij de hellenistische Skepsis. Deze skeptici twijfelden namelijk aan alle voorgaande overtuigingen.
Er is volgens de antieke skeptici geen enkele methode waarmee je de juistheid van een mening achterhalen kunt. Gevoel en waarneming zijn beide eenvoudig te misleiden, en we laten ons dan ook vaak in de luren leggen. Met het verstand kom je al helemaal niet achter de waarheid. Kijk maar naar wat al die filosofen zoal hebben beweerd. Verstand hadden ze, maar ze waren het misschien nog vaker met elkaar oneens dan mensen zonder verstand.
De antieke Skepsis aanvaardden daarom geen zekerheid van het denken (zoals de platonisten en de stoïcijnen deden), geen zekerheid van het waarnemen (zoals de aristotelische school deed) en zelfs geen zekerheid van ons gevoel, waar de epicuristen naar neigden. De ware wijsheid ligt volgens de skeptici in het besef dat er geen enkele zekerheid is. Ze hielden zich dan ook vaak bezig met het omverwerpen van de zekerheden die andere filosofen meenden te hebben gevonden.
Argumenten
De Skepsis nam het omverwerpen van zekerheden uiterst serieus. Ze stelden een lijst met argumentaties op om aan te tonen dat het denken, het gevoel en het verstand feilbaar zijn, en dat echte kennis daarom fundamenteel onmogelijk is. Dit zijn de zogenaamde sceptische ‘tropen’.
- Het is bijvoorbeeld niet gezegd dat dezelfde verschijnselen bij iedereen ook dezelfde voorstellingen oproepen. De kleur van een object dat ik ervaar als blauw, kan door een ander worden ervaren als iets wat ik ‘groen’ zou noemen. In andere woorden, dat mensen onderling hebben afgesproken om de kleur van dat object ‘blauw’ te noemen zegt niets over de aard van de individuele waarnemingen. En daarbij ervaren wij ook als individuen op verschillende momenten hetzelfde op een andere manier. Blauw in het donker ziet er anders uit dan blauw in het licht. Zie de beroemde foto hierboven.
- Wij hebben ook niet dezelfde behoeften. Wat voor de een goed is, is voor de ander slecht. Daarbij hebben wij zelf veranderende behoeften. Onze stemming en lichamelijke gesteldheid hebben een enorme invloed op hoe wij dingen ervaren. Wat goed of slecht is, is daarom absoluut niet te zeggen.
- Onze waarneming wordt bovendien beïnvloed door de culturele maatstaven waarmee wij opgroeien. En dat terwijl die maatstaven tussen culturen nogal kunnen verschillen. Die maatstaven zeggen dus niets, en dus is ook onze collectieve beleving onbetrouwbaar.
- Kwantiteit is vaak nietszeggend. Na één glas wijn worden we vrolijk en voelen we ons krachtig, na zestien glazen zijn we emotioneel en kunnen we niet meer lopen. Dat zijn totaal tegengestelde effecten. Terwijl je zou denken dat als één glas ons vrolijk en krachtig doet voelen, we na zestien glazen juist ultiem vrolijk en krachtig zouden zijn. Kortom, als er veel is van iets met een bepaalde eigenschap, betekent dat dus absoluut niet dat diezelfde eigenschap ook in intensiteit is toegenomen – deze kan zelfs volledig zijn verdwenen.
- Ook worden onze ervaringen beïnvloed door wat we normaal en abnormaal vinden. Iets onverwachts maakt een veel grotere indruk dan iets wat dagelijks plaatsvindt. De zaken die ons opvallen, vertellen dus meer over onze instelling dan over de waarheid.
En zo kunnen we ook gek worden zonder dat we dat in de gaten hebben. Zodat we niet eens meer weten wat gek en normaal is. Wie bepaalt dat trouwens?
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.