VERSLAG - Ter gelegenheid van Sargasso’s 15-jarig bestaan organiseerden we op 18 februari een symposium over de teloorgang van feiten in het publieke en politieke debat en de rol van onderzoeksjournalistiek. Deel 1: Joost introduceert de StellingChecker, dan de lezing van Jan Paul van Soest. Eerst opent Stephan Okhuijsen het symposium en kijkt terug [1].

Er is veel veranderd sinds Sargasso in 2001 door Carlos en Grobbo in de kroeg werd bedacht. Er is nu GeenStijl, Joop, De Correspondent en vooral op gebied van de sociale media is er veel veranderd door de komst van Facebook en Twitter. In 2011 zijn we gefuseerd met GeenCommentaar. Sargasso heeft veel vernieuwingen bedacht zoals Parlando, de Coalitie Checker, Minister Memory en Polifieeds. Door alle veranderingen in het medialandschap zijn we nu wat minder zichtbaar geworden. In de beginjaren was bloggen nog iets nieuws en we konden toen invloed uitoefenen op het publieke debat. Dat is nu wat minder geworden.

Het nieuws is de laatste jaren niet alleen grimmiger geworden maar er wordt ook steeds meer nep nieuws verspreid: fake nieuws in goed Nederlands. Wij stellen vandaag de vraag: hoe gaan we daar mee om? Wat kun je als journalist en blogger tegen nep nieuws doen? Wij hebben drie onderzoeksjournalisten bereid gevonden om daar hun visie op te geven: Jan Paul van Soest, Mirjam de Rijk en Dimitri Tokmetzis. Eerst laat Joost zien wat wij, Sargasso in samenwerking met Republiek Allochtonië daaraan willen doen. Joost Berculo introduceert nu de StellingChecker.

De StellingChecker

In de media is er vooralsnog weinig aandacht voor dit initiatief. Wel krijgen we wat negatieve aandacht van onze vijanden: Liefde Voor Holland en Forum voor Democratie. Sargasso zou een marionet zijn van de grote boeman van rechts, George ‘Puppetmaster’ Soros. Helaas! We krijgen geen cent van Soros. Maar wel hebben we samen met Republiek Allochtonië van Ewout Butter een eenmalige subsidie van 35000 euro gekregen voor het opzetten van de StellingChecker.

De StellingChecker heeft de volgende doelstellingen:

1. Het is een crowdsourced factchecker: iedereen kan meedoen en zelf stellingen controleren.
2. Het biedt ook een overzicht van wat andere factcheckers Nederland doen, bijvoorbeeld kranten. Er zijn veel factcheck-eilandjes. Bovendien doen de media het vaak slechts tijdelijk, alleen vlak voor de verkiezingen. Nederland is te klein voor het opzetten van een goede infrastructuur.
3. Wij willen niet alleen losse ‘checks’ presenteren maar ook een overzicht bieden per partij en per onderwerp.

We geven de resultaten weer van anderen, en we doen onze eigen checks. Alle resultaten (van anderen en van onszelf) worden op een uniforme wijze gepresenteerd zodat we ook een totaalscore kunnen berekenen. Uitkomsten worden daarom op een standaard manier gescoord: als waar, grotendeels waar, half waar of grotendeels onwaar en onwaar.

Omdat we ons niet baseren op één check, maar uit meerdere bronnen resultaten weergeven kan het daarom zijn dat er van één stelling verschillende uitkomsten zijn. Een voorbeeld is de uitspraak van Wilders dat er honderdduizend moslimimmigranten zijn binnengekomen in Nederland de afgelopen 5 jaar. Dat is op zich waar maar hij vertelt er niet bij dat er ook een grote uitstroom is. Volgens Misha Melita is de stelling daarom waar, halfwaar Volgens Christian Jongeneel en volgens Flip van Dyke onwaar.

U kunt zelf ook mee doen, want de StellingChecker is een project voor maar vooral ook van lezers: iedereen kan zelf stellingen voordragen voor controle en zelf controleren.

Waarheid en het klimaatdebat

Jan Paul schrijft regelmatig voor Sargasso over klimaatverandering en publiceerde een boek over de klimaatsceptici ‘De twijfelbrigade’

We kunnen veel leren over waarheidsvinding van het klimaatdebat. Jan Paul van Soest heeft dat in zijn boek De twijfelbrigade gedocumenteerd. Toen hij het boek af had en zeker na de klimaatconferentie in Parijs verwachtte hij dat het nu toch wel voor iedereen duidelijk was hoe het hiermee zit. Hij was al bezig met uitkijken naar een ander onderwerp toen Trump werd gekozen. De klimaatscepsis is nu weer helemaal terug.

Tijdens Trumps laatste persconferentie was goed te zien dat hij een narcistische persoonlijkheid heeft, want het niet onder ogen kunnen zien van de waarheid is kenmerkend voor een narcist. Ook in zijn regering zitten vreemde en gevaarlijke types. Neem bijvoorbeeld Rick Perry die, toen hij gouverneur van Texas was, tijdens een droogte heeft gebeden voor regen. Of Rex Tillerson, de voormalige baas van Exxon Mobil. Dit bedrijf heeft een grote rol gespeeld bij de financiering en organisatie van de scepsis over klimaatverandering. En dit is slechts het topje van de ijsberg. De grote vraag is natuurlijk: hoe heeft het kunnen gebeuren dat hij is gekozen? Er is de laatste jaren sprake een anti-reflective movement. Deze is ontstaan uit verzet tegen moderniteit en wetenschap. De Tea Party is daar een voorbeeld van.

Jan Paul heeft in zijn boek De Twijfelbrigade laten zien dat er systeem zit in het verzet tegen wetenschap en moderniteit. Het werkt als een marktplaats voor waarheidsvinding. (Sociale) media zijn de verbinding tussen vraag en aanbod.

De aanbodkant

Veel van het aanbod van deze gecreëerde waarheid komt uit de VS.  Er zijn grote financiële belangen bij betrokken en deze zijn nauw verbonden met conservatieve ideologie. Rijke industriëlen zoals de broers Koch en multinationals als Exxon hebben de afgelopen decennia een goed geoutilleerde infrastructuur van denktanks opgebouwd. Deze produceert een grote stroom papers en rapporten die de indruk wekken wetenschappelijk onderbouwd te zijn. De bevindingen worden verspreid via bevriende media zoals Fox News en de Wall Street Journal die eigendom zijn van conservatieve mediabaronnen als Rupert Murdoch. Op deze manier vindt fake news dat eruitziet eruit als echt (wetenschappelijk) nieuws zijn weg naar het publiek maar het is compleet gespindocterd: de feiten zijn verdraaid, of gewoon onwaar. Het is dus gelogen nieuws. Door de boodschap dag in dag uit te herhalen, wordt de publieke opinie beïnvloed. Het is als wasmiddelenreclame die mensen ervan overtuigt dat een wasmiddel ‘witter dan wit’ kan wassen.

Deze infrastructuur is steeds beter geworden in het ondermijnen van resultaten van wetenschappelijk onderzoek die hen onwelgevallig zijn. Men volgt hierbij een script dat voor het eerst is uitgevonden door de tabaksindustrie. Hun methode is dat ‘redelijke twijfel’ wordt verspreid onder het publiek. Tegenover wetenschappelijk vastgestelde feiten worden andere ‘feiten’ gesteld. Er zijn altijd wel onderzoekers te vinden die zich laten betalen voor het publiceren van contra-expertise. Het publiek, dat uiteraard meestal niet wetenschappelijk is opgeleid, is hier niet van op de hoogte en denkt dat het gaat om een serieuze wetenschappelijke controverse. Het lijkt op ‘redelijke twijfel’, maar is dat niet.

Tot zover aanbod.

De vraagzijde

Hieraan zit een interessante psychologische kant. Ons gedrag wordt volgens psycholoog Daniel Kahneman voor een belangrijk deel bepaald door ons ‘reptielenbrein’. Dit brein is geëvolueerd om ons te beschermen voor directe gevaren en is daarom goed in snelle reacties, maar het is niet zo goed in het analyseren van problemen. Kennis die niet past bij wat we al weten, negeren we als we met dit brein denken. Deze manier van denken leidt daardoor tot vorming van ‘stammen’ en selectieve waarneming.

Dit verschijnsel komt niet alleen voor bij rechtse maar ook bij linkse mensen. Denk bijvoorbeeld aan de discussie over glyfosaat (handelsnaam: Roundup) een stof die volgens Jan Paul van Soest volkomen onschuldig is. Of neem de vraag of het nodig is om CO2 op te slaan. Jan Paul stelt de vraag aan de zaal en er zijn inderdaad nauwelijks of geen voorstanders, terwijl dit wel noodzakelijk is als je tenminste wilt voorkomen dat het klimaat meer dan twee graden opwarmt. Een derde voorbeeld van ‘een niet passend feit’ waar links moeite mee heeft, is vaccinatie.

De media als marktplaats

Nick Davis laat in zijn boek Flat earth news zien dat de media door commercialisering zijn uitgehold. Omdat kranten commercieel moeten werken en omdat onderzoeksjournalistiek erg duur is en meestal weinig geld oplevert, wordt hierop bezuinigd. Hierdoor zijn er nu veel minder onderzoeksjournalisten (ongeveer 1/3) dan enkele decennia geleden.

Door de bezuinigingen op de media hebben journalisten geen tijd om de claims van de industrie te onderzoeken. Jan Paul van Soest is daarom bezig met het organiseren van een ‘snelle responsgroep’ van wetenschappers die direct kan reageren op deze quasiwetenschappelijke tegenclaims. Het is essentieel dat binnen 2 dagen wordt gereageerd om het publiek te bereiken.

Het is onvermijdelijk dat het maatschappelijke debat wordt gekleurd door ons wereldbeeld. Louter feiten weergeven is daarom niet genoeg. Vertrouwen is daarbij heel belangrijk omdat mensen informatie alleen uit voor hen vertrouwde bronnen aannemen. Sociale media versterken dit effect: mensen volgen vooral bekende personen die ze kennen en denken te kunnen vertrouwen.

Respect voor elkaars mening is ook belangrijk.  Zo heeft Jan Paul met de bekende klimaat scepticus Hans Labohm gediscussieerd. Het is in dat soort debatten onmogelijk om het met elkaar eens te worden, maar je kunt wel een band scheppen, waardoor wederzijds respect ontstaat.

Noot

[1] Dit is geen woordelijk verslag en eventuele onjuistheden zijn daarom geheel voor mijn rekening.