Referendum Utrecht: democratie zonder keuze

Vandaag mogen alle Utrechters naar de stembus om een nieuwe burgemeester te kiezen. De twee kandidaten, Ralph Pans en Aleid Wolfsen, hebben in de afgelopen weken volop campagne gevoerd om duidelijk te maken waar zij voor staan en waarin zij van elkaar verschillen.

Toch was het benoemen van de verschillen voor de kiezers al bij voorbaat een kansloze missie. De (kleine) verschillen die er zijn worden namelijk overschaduwd door de grote overeenkomst: beiden zijn PvdA-ers.

Het is die gemeenschappelijkheid die ervoor zorgt dat deze verkiezingen worden gezien als een wassen neus. De kandidatuur van de PvdA-ers doet sterk denken aan de traditionele verdeling van burgemeesterschappen via partijlijnen, een hardnekkig beeld dat de bevolking van Utrecht sceptisch heeft gemaakt over het nut van een referendum.

Ophef
Vanaf het begin van de procedure was het referendum al omstreden. Wat veel Utrechters niet wisten, was dat de gemeenteraad een preselectie maakte. Van de 22 sollicitanten, waaronder Leefbaren Henk Westbroek en Broos Schnetz, gingen er twee door naar de eindronde. Direct na de bekendmaking van de kandidaten werd het referendum al een “schijnvertoning” en een “poppenkast” genoemd.

De ophef werd nog groter toen Pans in een interview verklaarde dat de PvdA hem had gevraagd mee te doen in de race. Pans verklaarde later toch “voor goud te gaan” en liet, na geluiden van een morrende bevolking, een enquete uitvoeren waaruit bleek dat een meerderheid het referendum wil openbreken.

Lood om oud ijzer
Een echte keuze op basis van relevante verschillen is ook niet te maken. Zoals op de bijlage van het stembiljet staat:

Allebei hebben wij goede papieren om burgemeester van Utrecht te zijn. Om de stad te dienen als boegbeeld en bruggenbouwer. Om de stad veilig en leefbaar te houden. En ‘m op de kaart te zetten in Den Haag en Brussel. Zo’n mooie stad, dat is te doen.

Uiteraard zijn zowel Pans als Wolfsen ervaren politici; Pans is eerder burgemeester en voorzitter van de VNG geweest en is bestuurder pur sang, terwijl Aleid Wolfsen als plaatsvervangend voorzitter van de Haarlemse rechtbank en justitie-woordvoerder in de Tweede Kamer genoeg kennis heeft van de belangrijkste taak van een burgemeester, openbare orde. Beide heren zou de ambtsketen niet misstaan.

Maar zijn de belangrijkste voorwaarden van een referendum niet dat de bevolking zelf een keuze kan maken en dat er écht iets te kiezen valt? Volgens Thom de Graaf, ongekozen burgemeester van Nijmegen, wel:

Een verkiezing wordt pas interessant als er ook echt wat te kiezen valt, als er tegenstellingen bestaan tussen stijl, voorstellen en persoonlijkheid van de kandidaten. En hun politieke kleur natuurlijk. Als dat onvoldoende uit de verf komt, staat de legitimiteit van de keuze onder druk.

Dat is heldere taal. Zorg voor een open referendum, of benoem op een traditionele manier een burgemeester, maar geef de bevolking niet eerst de illusie te mogen kiezen, om daarna met een voorgekookt duo te komen.

Wat nu?
Bij een opkomstpercentage lager dan 30% beslist de gemeenteraad. Dat is meteen het meest voor de hand liggende scenario, want om half een vanmiddag had nog maar 3% gestemd. Burgers die uit ongenoegen blanco willen stemmen komen ook bedrogen uit: “u zegt daarmee dat u de keuze overlaat aan de raad”. Ach, ongeldig stemmen kan ook nog.