OPINIE - Verdeel burgers niet in een ja- en nee-kamp om hen te betrekken bij de Europese politiek. De deur naar een referendum over Europa moet definitief dicht worden getrokken, meent Ralf de Jong, tien jaar na het Nederlandse en Franse ‘Nee’ tegen de ontwerp-grondwet voor de Europese Unie.
Tussen de partijen die voor het referendum over de Europese Grondwet stemden, zat één opvallende naam. Juist de VVD, de partij van Hans Wiegel die in 1999 het (correctief) referendum uit de Nederlandse Grondwet hield, hielp het initiatiefvoorstel van PvdA, GroenLinks en D66 aan een meerderheid in de beide Kamers. Extra opvallend was dat de liberalen in 2002 nog tegen een motie stemden die opriep tot een (Europees of Nederlands) referendum over de uitkomst van de Europese Conventie – de bijeenkomst van Europese en nationale afgevaardigden waaruit het Grondwettelijk Verdrag zou komen.
De draai van de VVD valt volledig toe te schrijven aan Jozias van Aartsen, VVD-fractievoorzitter in de Tweede Kamer na het aantreden van het Balkenende II in mei 2003. Bij de bekrachtiging van zijn fractievoorzitterschap op het partijcongres kreeg hij een meerderheid van de leden achter zich met de belofte om een raadplegend referendum over de Europese Grondwet te steunen. Daarmee verklaarde Van Aartsen het debat over referenda in zijn partij eveneens voor geopend.
Door het gebrek aan bestuurlijke vernieuwingen leek de overheid een filerijder die met dertig kilometer per uur over de snelweg gaat, aldus Van Aartsen in 2005. Meer betrokkenheid van de burger zou de daadkracht van het bestuur in Nederland vergroten.
PvdA, D66 en GroenLinks deelden het naïeve geloof dat het referenduminstrument de betrokkenheid van burgers bij Europa zou vergroten. Frans Timmermans stelde: “Misschien is het een paardenmiddel, maar ik zie geen andere mogelijkheid meer om deze klem waarin wij als samenleving zeker in Nederland zitten, te doorbreken.”
Het lukte Van Aartsen niet om met zijn ideeën over directe democratie iets fundamenteels in zijn partij te veranderen. Zijn aftreden als Tweede Kamerfractievoorzitter na de verloren gemeenteraadsverkiezingen in 2006 valt ironisch genoeg in de periode van desillusie over de toekomst van de Europese samenwerking, na het Franse ‘non’ en Nederlandse ‘nee’.
Hengelen
Het referendum was en is nog steeds geen vishengel waarmee partijen de burger binnen de boot van de Europese samenwerking kunnen hengelen om vervolgens verder te roeien. Ongeacht de uitslag blijft het referendum een boemerang die, eenmaal uitgegooid, telkens weer terug lijkt keren.
Kijk naar Groot-Brittannië, waar de Scottish National Partij concurrent Labour verdringt. Direct na zijn herverkiezing moest Cameron zich verantwoorden waarom er geen nieuw referendum over de onafhankelijkheid van Schotland zou komen. Een volksraadpleging geeft een mandaat voor onduidelijkheid. Volgt er ook een Brexit wanneer 53,9 procent van de Britten vóór het EU-lidmaatschap stemt?
Een ‘ja’ of een ‘nee’ van 62,3 procent van de bevolking heeft bij complexe vraagstukken als een grondwet weinig betekenis in ons systeem van democratie dat zich richt op het overbruggen van verschillen tussen minderheden. Het ontneemt de ruimte voor en het zicht op compromissen. Inderdaad zal de democratische besluitvorming soms traag verlopen zoals Van Aartsen stelde, maar dat is eigen aan het systeem. Daar veranderen referenda niets aan.
tirannie van de meerderheid
Juist wanneer de Europese samenwerking geen tirannie van de meerderheid van het getal wil zijn, moet het ruimte bieden aan de verschillen binnen een lidstaat. Daarvoor hoeven burgers zich niet in een ja- en nee-kamp te laten verdelen. Als er iets mankeert aan het TTIP-verdrag of de introductie van de euro, kan én mag een referendum in een democratie niet het ultieme redmiddel zijn. Dan is er iets mis met het systeem zelf.
Europa wordt voor de burger pas urgent in een cisis en niet wanneer Brussel een grondwet van 852 pagina´s voorlegt – dat is de les die uit het Nederlandse ‘nee’ in 2005 valt te leren. Laat de vraag los hoe burgers het beste betrokken kunnen worden bij Europa. Niet het referenduminstrument, maar het doel van de Europese samenwerking moet voor partijen het onderwerp worden om zich naar de burger toe te plaatsen in de discussie. Het is daarom tijd om de deur naar nationale referenda definitief achter ons dicht te trekken.
Ralf de Jong is freelance journalist voor onder andere dagblad Trouw
Reacties (21)
Ja, dat laatste beetje democratie poetsen we ook nog wel uit Europa. Mond houden en betalen.
@1:
Inderdaad. De tirannie van de numerieke meerderheid heeft namelijk al lang genoeg geduurd natuurlijk mbt EU. Nee, nu moeten de belangen van minderheden eens gaan prevelaren en terugkomen in beleid. Zie bij het Verdrag van Lissabon. Daar was een grote meerderheid voor…..kuch kuch kuch.
“Laat de vraag los hoe burgers het beste betrokken kunnen worden bij Europa. Niet het referenduminstrument, maar het doel van de Europese samenwerking moet voor partijen het onderwerp worden om zich naar de burger toe te plaatsen in de discussie.”
Schitterend. Gewoon een oproep om burgers niet begtrokken te maken (!), maar het eindresultaat voor ogen te houden. Heerlijk. dat in combinatie met het uitschakelen van de meerderheid. Voorbeeldig voorbeeld van hoe EU-geesten / neo-fascisten werken.
@1:
Vind jij een referendum democratisch? Ik betoog juist dat een referendum je de keuze ontneemt en de democratie tegenwerkt: als een nipte meerderheid voor een nieuw Europees verdrag is (inclusief bankenunie, monetaire zone etc.), terwijl veertig procent tegen is, is het democratischer om dat verdrag af te zwakken. Op dit moment betogen voor- en tegenstanders van Europa dat de meerderheid beslist en regeert, terwijl je zo juist het draagvlak voor Europa verzwakt.
“PvdA, D66 en GroenLinks deelden het naïeve geloof dat het referenduminstrument de betrokkenheid van burgers bij Europa zou vergroten. “
En ik denk dat het dat voor veel mensen wel gedaan heeft (misschien niet bij miljoenen, maar er zijn veel mensen zich toch een stuk meer in de EU gaan verdiepen). Alleen had dat gevolgen die de betreffende partijen wellicht niet verwacht hadden. Want hoewel ik, ook als het over de EU gaat, het op veel punten niet met Nonkel eens ben, denk ik ook dat de nodige nationale toppolitici (want laten we wel zijn, de EU wordt uiteindelijk bestuurd door de nationale regeringen en niet door “Brussel”, wat daar dan ook precies mee moge worden bedoeld) niet goed weten wat de rest van de Europeanen eigenlijk wil. Nog kwalijker is dat ze dat “oplossen” door hun electoraat naar de mond te praten met nationalistische retoriek (waar Nonkel dan weer graag in meegaat), waarmee ze uiteindelijk het draagvlak voor de EU verder ondermijnen. Daardoor ontstaan gedrochten van verdragen (of “Grondwetten” van meer dan 800 pagina’s, die eigenlijk helemaal geen grondwetten zijn), waar dan vervolgens inderdaad niemand meer iets van begrijpt. Wel de bedoeling van de politici, want makkelijk om je achter te verbergen en moeilijk om dat te doorzien, maar tegelijk dodelijk voor enigerlei betrokkenheid.
@2
De meerderheid kiest nog altijd de politici die het EU beleid bepalen, dus die worden helemaal niet uitgeschakeld zonder referendum. Veel te veel politieke zaken zijn te complex om en eenvoudig ja of nee op te antwoorden, daar hebben we de representatieve democratie voor uitgevonden. Cameron had gewoon het lef moeten hebben om eerlijk te zeggen dat hij dat toch niet uit de EU stapt doen omdat hij dan de Engelse economie naar de donder helpt. Het referendum was alleen bedoeld op die uitspraak over de verkiezingen het te tillen en UKIP de wind uit de zeilen te nemen.
“kan én mag een referendum in een democratie niet het ultieme redmiddel zijn. Dan is er iets mis met het systeem zelf.”
Waarvan akte.
Samenwerking? Bij mijn weten is die afgeschaft met de invoering van het verdrag van Lissabon. Sindsdien is de EU gewoon een op zichzelf staand dingetje.
Maar dat wisten we al; het loophole in onze grondwet dat het mogelijk maakt om de grondwet volledig te passeren met een simpele meerderheid in de Tweede Kamer terwijl voor een wijziging van diezelfde grondwet een veel uitgebreider proces nodig is, is duidelijk iets wat nogal mis is met het systeem zelf. Het referendum heeft ons daar kortdurend tegen beschermd.
> De deur naar een referendum over Europa moet definitief dicht worden getrokken, meent Ralf de Jong, tien jaar na het Nederlandse en Franse ‘Nee’ tegen de ontwerp-grondwet voor de Europese Unie.
Tja. Fijne denkfout.
Feit is natuurlijk dat de burger gesproken heeft. In niet onduidelijke termen. We willen de eu superstaat niet. ‘Which part don’t you understand?’ om het maar eens in goed Amerikaans te zeggen.
Om dan nu te gaan praten over een evt beperking/afschaffing oid van een referendum is redelijk bizar. Daarmee komt wel heel pijnlijk bovendrijven dat de huidige situatie helemaal niet in lijn is met wat de overgrote meerderheid van de nederlanders wil.
Democratie en linksche menschen: het gaat maar moeilijk samen.
Net zoals het Britse kiessysteem kan het referendum grote groepen kiezers uitsluiten. Dat ben ik met Ralf eens. Maar ik zou het instrument niet volledig weg willen gooien. Als er een volstrekt duidelijke keuze gemaakt kan worden kan een referendum dienst doen. Dan kan het zeker wel voor meer de democratie zorgen vergeleken met de onderonsjes tussen regeringsleiders zoals die nu hoofdzakelijk de EU-politiek bepalen.
Neem de situatie in Griekenland. Ik kan me voorstellen dat Tsipras het pakket dat hem nu wordt opgelegd aan de bevolking wil voorleggen in een referendum. Dan is het voor of tegen. Waarom zou een referendum in dat geval niet gehouden kunnen worden?
Uiteindelijk gaat het om de democratischering van Buitenlands Beleid. Dat is van oudsher natuurlijk het minst aan controle onderhevig en altijd het gebied geweest was koningen, ambassadeurs, minister-presidenten et cetera zonder veel (parlementaire) verantwoording achteraf.
Nu gaat het echter zo ver, dat in combinatie met de koehandel van deze “representatie democratie”, zonder veel moeite staatrechterlijke en ingrijpende fundamenten verandert worden zonder een corresponderend voortraject.
Een referendum kan ons beschermen.
@8: “Feit is natuurlijk dat de burger gesproken heeft. In niet onduidelijke termen. We willen de eu superstaat niet.”
Kijk dat is wel een beetje een probleem. De burger heeft wel in onduidelijke termen gesproken, want mijn nee was zeker niet kort voor “We willen de eu superstaat niet”. Zo had waarschijnlijk elke nee-stemmer een andere zin in gedachten achter die nee.
En dat toont aan dat Ralf de Jong wel een punt heeft dat het inderdaad wat dom is om een meer dan 800 pagina’s tellende stelling voor een referendum nemen. Dan kun je er donder op zeggen dat er een meerderheid nee stemt (want de één wil geen volkslied, een ander wil geen tandeloos Europees Parlement en een derde zit niet te wachten op verplichte defensiebudgetverhogingen en daarnaast heb je natuurlijk ook nog de nodige lui die menen tegen iets te stemmen waar het referendum helemaal niet eens over ging, zoals bv. de euro, maar neem het ze maar kwalijk dat ze die “Grondwet” niet van voor tot achter hebben doorgelezen en zich daarin dus vergissen).
@8 Je bevestigt alleen maar wat er in dit stuk wordt gezegd. Niet iedereen beschouwde het referendum over de Europese Grondwet als een populariteitspoll over Europa in het algemeen, of dacht erover in karikaturale termen als “de eu superstaat”. Er waren ook een hoop mensen die tegenstemden omdat ze inhoudelijke bezwaren tegen dat verdrag hadden.
De schreeuwende minderheid die zich de zwijgende meerderheid waant gaat daar voor het gemak maar aan voorbij; die ziet de uitslag van dat referendum gewoon als bevestiging van het eigen gelijk.
@11 en @12
Zullen we dan maar helemaal stoppen met stemmingen? Ook in het parlement? Gewoon voor altijd? Want de ene voor-stem is de andere niet, net als tegenstemmers wisselen in beargumentatie. Het CU stemde namelijk voor omdat ze een Ministerie van Gezin kreeg en graag schaamhaar telt van jongvolwassenen. D66 stemde voor omdat ze schijt heeft aan referenda en enkel haar eigen ‘belangen’ vertegenwoordigt.
Conclusie: stemmingen is geen vertegenwoordiging van de uiteenlopende beweegredenen en kan minderheden/meerderheden mogelijk over het hoofd zien.
Dus wat nu? Democratie werkt dus niet….., zoals het handelen van EU voorstanders kenmerkt en onderbouwt. Maar dan? Het ideaal maar loslaten?
Het systeem heet democratie. Een referendum is precues dat: De meeste stemmen gelden.
De representieve democratie binnen een constitutionele monarchie is een constructie.
Misschien is dat wel wat er mis is met het systeem: Dat politieke minderheidsgroeperingen die nauwelijks nog de belangen van het volk dienen de dienst uitmaken.
De politiek heeft met een enorme vertrouwenscrisis te maken. Laten we dan vooral niet luosteren of zelfs maar uitvinden hoe de werkelijke meerderheid erover denkt.
@11 Volgens mij waren we hartstikke duidelijk: of we nou wel of geen eu superstaat wilden, we wilden de EU superstaat die in dat verdrag was beschreven in ieder geval niet. Dat was klip en klaar. Vervolgens had “men” teveel haast om serieus te onderzoeken wat we wel wilden, bovendien toonde “men” met verdrag van Lissabon – dat slechts cosmetisch anders was – aan dat “hen” dat helemaal niet interesseerde.
Is een referendum een boemerang. Je gaat dus iets terugkrijgen, effect van een boemerang. Allereerst van liberalen kun je op democratisch vlak niets verwachten, zeker geen bindend referendum. Tirannie van de meerderheid?? Pardon zo werk het toch in een democratie. Kijk even naar de laatste uitspraken van VVD’ers. MP die een belangrijke wet totaal niet kent. Een VVD burgemeester die verstandelijke gehandicapten tot het bot beledigd heeft. VVD politici die op kosten van belastingbetaler zich te goed voelen om 2e klas te reizen met de trein. Maar het is wel de grootste partij van Nederland. Gaan we toch ook de VVD niet voor afschaffen, daar leg je je dan maar bij neer, all in The game. En ja het is wel degelijk mogelijk om en referendum te houden. Problemen zijn daar echt niet complex voor, zij worden complex gemaakt door politici. En we kunnen wel politici kiezen maar of dat nou in de huidige vorm democratie is te noemen? Zowel direct als indirect. Ik heb nog geen politici meegemaakt die niet zijn verkiezingsbelofte of idealen verbrak. Dus teleurstelling alom. En alleen daarom zou een referendum over EU en euro fantastisch zijn. Het toppunt van democratie. Laat het a.u.b. komen.
@13 Dus omdat de vertegenwoordigende democratie zo zijn haken en ogen heeft mag ik niet constateren dat #8 de uitslag van het Europees referendum mogelijk ten onrechte helemaal voor zijn eigen standpunt claimt? De logica van die redenering ontgaat me. Of begrijp ik je verkeerd?
@14: Nee, het hangt er vanaf wat je onder democratie verstaat:
– een kiessysteem dat zich buigt naar grootste minderheid zoals in de VS en het VK;
– een systeem waar iedere minderheid (een beetje) meeregeert zoals in Nederland – oftewel een systeem dat sterker is gericht op het bieden van keuzes.
Verkiezingen/referenda zijn middelen om de democratie te laten werken, maar die middelen zijn niet heilig. Je moet je afvragen wat het meest geschikte instrument is om tegenstellingen te overbruggen en een samenleving bestuurbaar te houden. Kun je met een referendum komen tot een oplossing voor een conflict in de samenleving? Ik denk dat dit af en toe lukt (zoals bij het Ierse referendum over het homohuwelijk vorige maand) of lokale aangelegenheden (tramlijn, nieuw cultuurcentrum, de aanleg van een grote weg). Dan moet het gaan om kleine problemen waar je op de betekenis van een ‘ja’ of ‘nee’ niets valt af te dingen. Bij een ‘nee’ tegen de EU weet niemand tegen welk hoofdstuk van het Verdrag van Lissabon je ‘nee’ zegt. Dat maakt een referendum in dit geval ongeschikt om een oplossing te bieden voor een kloof tussen Europa en de burger.
@7
Nou volgens mij heeft die burger juist heel onduidelijk gesproken. Ongeveer 0.34% had het verdrag waar dat referendum over ging gelezen, en wist dus precies waar ze over stemden. De rest deed maar wat, in meer of mindere mate. Een groot deel stemde omdat ze Balkenende zat waren. Een ander deel stemde tegen de Euro. Weer een ander.. etc etc.
Probleem met het referendum was vooral dat de regering Balkenende op een schaamteloos onbenullige wijze met het instrument van referendum omgegaan is. Wat zoals menigeen al betoogd heeft hier: een referendum is alleen geschikt voor onderwerpen waar een eenduidig “nee” of “ja” op mogelijk is. En dat zijn er maar een handjevol kleine onderwerpjes. Een verdrag van honderden pagina’s is zeker geen geschikt onderwerp voor een referendum.
@4:
[quote]
Nog kwalijker is dat ze dat “oplossen” door hun electoraat naar de mond te praten met nationalistische retoriek (waar Nonkel dan weer graag in meegaat), waarmee ze uiteindelijk het draagvlak voor de EU verder ondermijnen. [\quote]
Inderdaad.
Bezuinigingen, privatiseringen: Als het handig uitkomt, zeggen politici dat het van Brussel moet.
Minister Dijsselbloem bijvoorbeeld kondigde onlangs aan met alle middelen te strijden tegen de naheffing van de EU, terwijl hij prima begreep dat de naheffing volgens de afspraken is.
@20:
Hij begreep er helemaal niets, net als zijn ambtenaren. Het is nog steeds onduidelijk op het ministerie waarom die naheffing kwam. Slecht voorbeeld dus. Er is hier eerder sprake van verwarring. Blijkbasr voelt hij zich meer voorzitter vd eurogroep dan Nederlandse minister.