Recensie Zomergasten met Floris Alkemade

RECENSIE - Het eerste fragment waaraan architect en Rijksbouwmeester Floris Alkemade moest denken toen hij gevraagd werd voor Zomergasten 2021, was een fragment uit Wedden Dat Ik Het Kan. Hoe hij het fragment had leren kennen, wist hij niet meer.

We zien een meisje van een jaar of twaalf in een kliko verdwijnen. De klep gaat dicht. De klep vliegt open. We zien haar benen. De benen gaan naar beneden. De klep valt dicht. De klep gaat weer open. We zien haar hoofd. Het hoofd gaat naar beneden. De klep gaat dicht. De klep vliegt open. We zien haar benen. Enzovoort. Uiteindelijk lukt het haar om 21 keer afwisselend met haar benen en haar hoofd de kliko te openen. Ze weet zich dus in één minuut 21 keer om te draaien in een ruimte van niet meer dan anderhalve kubieke meter, bedoeld om afval in te gooien.

Alkemade legde uit waarom hij dit had gekozen: een kliko is niet bedoeld om in te klimmen, en toch deed dat meisje dat. Een kliko is niet geschikt om je in om te draaien. En toch deed het meisje dat, 21 keer om precies te zijn. Ooit had ze een mogelijkheid gezien waar een normaal mens die mogelijkheid niet ziet. En wist ze in een onmogelijke positie een andere houding aan te nemen.

Het aardige van het fragment vond ik zelf: het meisje kondigde aan wat ze ging doen, toch begreep je pas wat ze ging doen toen ze het deed. Voor haarzelf was het volkomen logisch wat ze deed. Waarschijnlijk had het meisje gezien dat het kon voordat ze ooit in een kliko was gestapt. Ze was klein, lenig en kundig genoeg om zich die voorstelling te kunnen maken. Oftewel: je moet een beetje kennis van zaken hebben om nieuwe mogelijkheden te zien.

Alkemade heeft zowel kennis van zaken als verbeeldingskracht. Ik denk dat er geen beter moment was om hem in Zomergasten te hebben. In een week waarin de gevolgen van de klimaatverandering op genadeloze wijze zichtbaar werden, had ik wel behoefte aan iemand die me vertelde dat er oplossingen zijn. Sterker nog: als het ons lukt om antwoorden te vinden op de grote vragen van onze tijd, gaan we volgens Alkemade een schitterende toekomst tegemoet. Met een mooier landschap, meer natuur, circulaire voedselvoorziening en prettigere steden. Op weg naar een leven waarin we geen spoor van vernieling achterlaten! Kom daar maar eens om vandaag de dag!

Er moet alleen wel het een en ander veranderen. En verandering, daar is de mensheid niet al te dol op. Alkemade zelf bleek iemand te zijn die wel goed is in verandering. Dat bleek al vrij vroeg in zijn leven. Tot zijn twaalfde zocht hij vooral het avontuur. Hutten bouwen, kersen stelen, luchtbuks leegschieten. Zo’n leven. Omdat zijn ouders meende dat er wel wat meer in zat, stuurden ze hem naar een klooster. Tegen ieders verwachting in, voelde Alkemade zich daar vrijwel meteen thuis. Hij leerde er zich te concentreren. En kwam onder andere in aanraking met Sartre. Waar de paters zeiden dat de essentie voorging aan het leven, draaide Sartre dat om: het leven gaat voor de essentie uit. Oftewel: je moet het leven zelf zin geven.

Daar zit denk ik de crux van de moeite van de mens om te veranderen. Die zin van het leven lijkt vaak te zitten in je dagelijkse bezigheden. Zie dat maar eens los te laten. Zie maar eens een stap terug te doen en ruimte te scheppen voor een ander, zodat bijvoorbeeld meer vrouwen aan de top van een architectenbureau komen te staan.

Om die verandering op gang te brengen, hebben we nieuwe woorden nodig. Verrassend genoeg kwam Alkemade toen met Houellebecq aanzetten, toch wel zo’n beetje de koning van de misantropie. Houellebecq legde in het fragment uit waarom geluk zo’n onontgonnen gebied is in de literatuur. Een roman heeft drama nodig, alleen in poëzie is ruimte voor geluk. Daar kun je ‘schilderen met woorden die ergens anders voor bedoeld zijn’, zegt hij.

Zo zou ook de politiek een andere taal moeten vinden. Een taal die geen angst voor maar een verlangen schept naar verandering. Woorden die een verlangen naar de toekomst opwekken in plaats van angst. De huidige politieke taal is niet bij machte een verlangen te scheppen naar die verandering. Dus de kunst en de wetenschappen moeten het doen. Die hebben de verbeeldingskracht om te tonen wat er anders kan.

Zoals Constant Nieuwenhuis dat in de jaren ’60 deed toen hij Nieuw Babylon ontwikkelde. Nieuw Babylon was een gedachte-experiment, gebaseerd op de vraag: wat gaan we doen als we niet meer hoeven te werken? De mens zou dan eindelijk vrij zijn om te doen wat hij wil. Maar aangezien de mens zich graag laat definiëren door wat hij in het dagelijks leven doet, moet hij leren om vrij te zijn. In Nieuw Babylon leer je dat spelenderwijs. ‘Nieuw Babylon is anti-logisch’, zei Nieuwenhuis, ‘De stad berust niet op planmatigheid maar op desoriëntatie. Op voortdurende verstoring van het bestaande, van de orde.’

Nieuw Babylon ontstond in een tijd dat stadsontwikkeling in het teken stond van huisvesting en snelverkeer. Dat waren de grote vraagstukken in de jaren ’60. Leefbaarheid deed er niet zoveel toe. Nieuwenhuis had de visie om verder te kijken. En om in te zien dat een stad bedoeld is om te leven. Dat de vrijheid om een auto te bezitten een schijnvrijheid is. Simon Vinkenoog, die Constant Nieuwenhuis interviewt, vraagt dan: ‘Maar willen mensen dat wel? Zijn ze niet gewoon tevreden met hoe het gaat?’

De vraag, echter, is niet wat mensen nu willen. De vraag is: wat willen we als we wel zullen moeten? Het is zoals met dijken die doorbreken, en zoals met de vaas bloemen die ontploft in Big Bang, de video van Ori Gersht: zodra de knal geweest is, vallen de gevolgen niet te ontkennen en heb je ermee te leven.

Gelukkig weet ik nu dat Floris Alkemade er is, die met kennis en kunde ziet hoe je in een onmogelijke positie een andere houding kan aannemen. Kan ik rustig gaan slapen.