RECENSIE - ‘Een pleidooi voor mindfulness en meditatie als rationele oefening op basis van neurowetenschap en psychologie’, zo belooft het kaft van Het huidige moment. Neurowetenschapper en uitgesproken criticus van religie Sam Harris pleit voor meer spiritualiteit in ons leven, maar op een andere manier dan hoe het vaak door religies en vage stromingen wordt beschreven.
Hij hoopt een gesprek op gang te brengen om in rationele bewoordingen over spiritualiteit te kunnen praten, ook in de context van wetenschap. Hij rekent af met de gedachte dat religieus geloof nodig is voor spiritualiteit; gelovigen van verschillende religies én ongelovigen hebben namelijk dezelfde spirituele ervaringen gehad.
Het huidige moment is een verslag van zijn persoonlijke zoektocht naar niet-religieuze spiritualiteit en de betekenis daarvan in het leven. Hij wil de lezer helpen door middel van spirituele oefening een vermogen te ontwikkelen om vrij te zijn op dit moment, te midden van wat er ook gebeurt.
Het boek begint met een theoretische verhandeling over hoe verschillende religies en stromingen tegen spiritualiteit aankijken, en fundamentele verschillen hierin. Harris bespreekt zelftranscedentie, contemplativiteit, mindfulness, verlichting en de intrinsieke zelfloosheid van het bewustzijn, om steeds uit te komen bij de conclusie dat ‘het zelf een illusie is’. Dat beseffen is volgens Harris het doel van meditatie.
De filosofische uiteenzettingen worden afgewisseld met verfrissend concrete, maar niet wereldschokkende inzichten zoals dat velen niet gelukkig zijn tijdens het nastreven gelukkig te worden. Hij merkt op hoe bevrijdend het kan zijn om te beseffen hoe ‘je gedachten je emoties in beweging zetten – en hoe negatieve emoties op hun beurt het startsein vormen voor denkpatronen die deze emoties actief houden en de gedachten kleuren’. Dat lijkt me een nuttig inzicht voor velen. Maar dat besef kun je ook opdoen zonder de voorafgaande 96 bladzijden vol filosofische bespiegelingen.
In de tweede helft steekt Harris kritisch van wal over goeroes, sektes, bijna dood ervaringen. Ik kan zijn ontmaskering van vage en vaak narcistische ‘spiritueel leiders’ wel waarderen. Verder bejubelt hij gebruik van psychedelica in het onderzoek naar spiritualiteit. Dit zijn onderwerpen die gemakkelijk fascineren, dus leuk om te lezen. Het levert alleen weinig verrassende inzichten op.
De op het kaft beloofde wetenschappelijke onderbouwing liet lang op zich wachten. Helaas constateert Harris dat de wetenschap eigenlijk niet veel zinnigs te melden heeft over wat spiritualiteit is op hersenniveau. Hij is het oneens met de methode waarmee de wetenschap zelfkennis of -bewustzijn onderzoekt. Jammer, want de wetenschappelijke kant van spiritualiteit was nou net waarom ik dit boek wilde lezen.
Het boek bevat oefeningen om te kunnen ervaren wat hij beschrijft (zie ook de door Harris ingesproken meditatie-instructies). Ik werd niet echt verleid ze uit te proberen; ze zijn wat karig uitgewerkt. Iets meer begeleiding is wenselijk als je mensen uit hun comfort zone wil trekken en ze wil uitdagen om tot iets bijzonders te komen. Soms vult Harris in hoe de lezer zou reageren op gedachte-experimenten; aannames waar ik me niet altijd in herkende.
Er staan heel veel noten achterin met aanvullende informatie voor de geïnteresseerde lezer. Ik wil wel bekennen dat ik ze meestal niet heb opgezocht. Beetje storend in een boek dat je wil helpen te mediteren, dus niet steeds afgeleid te raken. Er moeten wel erg veel gedachten en theorieën passeren om het doel te bereiken: niets meer te denken. Ik had het concreter en praktischer verwacht, op basis van de omschrijving. Ik weet niet of dat betekent dat ik het licht nog niet heb gezien, of dat ik niet op de voor mij juiste manier aan de hand ben genomen richting zelfloosheid, of dat dat proces niet zo universeel is als Harris doet voorkomen.
Mijn grootste probleem met dit boek was dat ik niet werd meegesleept in zijn gedachtegang; voor een boek over bewust zijn dwaalden mijn gedachten bovengemiddeld vaak af. Het boek liet dus een wat onbevredigend gevoel achter; ik stond open voor en zag uit naar nieuwe inzichten, maar ik vond ze nauwelijks. Misschien is het voor jou anders.
Sam Harris, Het huidige moment / ISBN 9789057124136 / 237 p. / Paperback / € 21,95
Door Judith Brouwer