Recensie | Ex. Over een land dat zoek is

RECENSIE - Hoe voelt het om een ex te hebben, iemand die jarenlang onontkoombaar was in je leven, maar nu – in fysieke zin – eruit verdwenen is? Dat is geen ongebruikelijke ervaring. Maar wat als die ex je land is? Dat is een ondervinding die de meesten van ons niet kennen. Maar dat ligt heel anders voor de bewoners van wat ooit Joegoslavië was.

Met Ex. Een land dat zoek is schreef de Belgische slavist en politiek wetenschapper Peter Vermeersch een uiterst boeiend verhaal over de mensen – en vooral hun herinneringen – die hij ontmoette tijdens verschillende reizen naar de onafhankelijke republieken waarin Joegoslavië vanaf 1991 uiteenviel.

Ex vertelt dus niet waarom Joegoslavië uiteenviel, maar wel hoe de achterblijvers dit verlies al dan niet hebben verwerkt. Daarmee is het boek vooral een sfeerschets geworden. Harde conclusies ontbreken.

Het is daarmee allereerst een boek over vervreemding geworden. Net als twee geliefden in een steeds sleetser relatie langzaam van elkaar vervreemd raken, zo vervreemdden de Joegoslavische burgers geleidelijk van hun land – jaren voordat dit zou ontaarden in een serie burgeroorlogen van wisselende lengte en wreedheid.

Toch kwam de uitbarsting voor veel Joegoslaven nog onverwachts. En ook dat was een vervreemdende ervaring:

‘Ik was erbij,’ zei Jelena, ‘ik zag de eerste blokkades. Sarajevo was nog dezelfde stad – de gebouwen, de auto’s, alles was nog precies als voordien, ik was nog dezelfde persoon, ik droeg nog dezelfde kleren – en toch was alles onherroepelijk veranderd. Het leek onwerkelijk. De eerste keer dat ik zo’n patrouille zag, dacht ik: zijn dit plastic geweren? Menen die gasten dit? Het leek alsof ze achter het glas van een terrarium zaten, in het luchtledige van een andere wereld.’

De schok was des te groter omdat Joegoslavië, zelfs al was niet alles perfect, toch ooit een symbool van hoop was, hoop op moderniteit en vooruitgang. En dat gold zeker voor de bewoners:

‘Voor de oorlog waren we de trots van het socialisme. We konden reizen. We waren tevreden, hadden alles wat we wilden. Ik ben geen socialist, maar toch, kijk eens waar we uiteindelijk zijn beland. Jij kunt onze teleurstelling niet begrijpen. Nee, teleurstelling is niet het juiste woord. Ik weet niet wat het juiste woord is. Niet in mijn eigen taal en in geen enkele andere taal. Er is geen woord voor dit verlies.’

En zo blijven er van Joegoslavië vooral fragmenten over: ‘Onverwachte herinneringen. Flarden van gedachten. Namen op brievenbussen, de architectuur van flatgebouwen. Kappers, koffie en voedingswaren,’ aldus Vermeersch.

Voor anderen daarentegen, blijft vooral een trauma bestaan, dat nooit echt ver weg is:

… dat het dan tellen is tot iemand begint: Weet je nog van die aanval? En dat dan het geheugen geprikkeld is, en […] het niet meer wilt stoppen […] En wanneer alles weer eens is gezegd […] en het gesprek verzandt in stilte, dan zal iemand zuchten, opstaan en zeggen: Ik zal maar eens het water koken voor de pasta.

En dat is eigenlijk alles wat er nu nog van Joegoslavïe rest: nog wel herinneringen en emoties, maar niet meer het eigenlijke object daarvan.

Peter Vermeersch, Ex. Over een land dat zoek is / ISBN 978 90 234 8356 4 / paperback / € 24,90 / 333 pagina’s