“Ik zag eens een chimpansee een kwartier lang naar een bijzonder mooie zonsondergang staren, de veranderende kleuren bekijkend, [en vervolgens] naar het bos terugkeren zonder een papaya mee te nemen voor het avondeten.”
Gisteren werd bekend dat prof. dr. Adriaan Kortlandt op 91-jarige leeftijd in zijn slaap is overleden. Kortlandt, een van de belangrijkste Nederlandse gedragsbiologen van de afgelopen eeuw is vooral bekend door het door hem benoemde ‘overspronggedrag’. In 1940 bracht hij met Niko Tinbergen ‘Bewegingen die tot een ander instinct behoren dan de op dat ogenblik geactiveerde instincten’ onder in de eigen categorie van oversprongbewegingen. De bioloog Tijs Goldschmidt noemt in zijn boek Oversprongen (2000 Prometheus Amsterdam) de voorbeelden van “een haan die tijdens het vechten naar graantjes pikt, of de kluut die halverwege de strijd met een rivaal een slaaphouding aanneemt. Bij mensen zie je deze bewegingen vaak in restaurants, wanneer iemand tevergeefs de aandacht van een ober probeert te trekken.”
Het vechtende dier vertoont overspronggedrag omdat de neiging om te vluchten even sterk zou zijn als die om aan te vallen. Stekelbaarsmannetjes bevorderen de ontwikkeling van hun eieren door met ritmische bewegingen van hun vinnen zuurstofrijk water door het nest te stuwen. Maar hetzelfde gedrag vertoont hij ook als er geen eieren zijn, en er een vrouwtje langskomt dat het mannetje een even sterke aandrang bezorgt om haar aan te vallen als haar te bebaltsen.
Goldschmidt koppelt de theorie van Kortlandt aan zijn observatie van beeldend kunstenaars en vraagt zich af er een analogie bestaat tussen slapen tijdens een gevecht en een creatief proces:
“Een kunstenaar, zeker een moderne of hedendaagse, heeft fixaties die constant door zijn hoofd spoken. Die kunnen met elkaar in strijd zijn en wanneer dat het geval is, dan zou het erom kunnen gaan ze zo te regisseren dat er zoiets als ‘vrije ruimte’ ontstaat. De ruimte die nodig is om iets te kunnen wagen.Waar de een het heeft over fixaties die met elkaar overhoop liggen, noemt een ander het Goed en Kwaad die elkaar moeten opheffen voordat het mogelijk wordt een werk te maken dat niet door morele overwegingen is belast. Een derde stuurt zijn hoofd naar een toestand die wordt benoemd als windstilte of blak water.
Alleen dan kan er iets nieuws ontstaan”
Op een bankje aan de oevers van de aalscholvervijver van dierentuin Artis gebruikte Kortlandt het begrip voor het eerst. Het bankje heet dan ook het oversprongbankje. Kortlandt heeft vrijwel al zijn “zuinig opgespaarde bezittingen” nagelaten aan Oxfam en Artsen zonder Grenzen, vanwege de ellende die hij in Afrika zag en door zijn hoofd bleef spoken.
Wetenschappelijke fitties met Niko Tinbergen en Gerard Baerends en met de Franse Paleontoloog Yves Coppens.
Reacties (2)
Zijn laatste sprong … moge hij rusten in vrede. (Mooi stukje mark). Ik moet maar weer eens op een mooi bankje in Artis gaan zitten en zelf observeren …
Dank DJ (en ook nog dank aan de medacteur die de tags er zo apequaat bij gezet heeft). Ik was er zelf ook wel tevreden over: een QdJ met een terecht eerbetoon en er meteen eventjes een these over de ‘oorsprong’ van creativiteit ingefrot.
Dat het overlijden van Kortlandt amper aandacht krijgt, deed mij denken aan het (veel geciteerde) Reve-gedicht over zuster Immaculata:
ROEPING
Zuster Immaculata die al vier en dertig jaar
verlamde oude mensen wast, in bed verschoont,
en eten voert,
zal nooit haar naam vermeld zien.
Maar elke ongewassen aap die met een bord: dat hij
vóór dit, of tegen dat is, het verkeer verspert,
ziet ’s avonds reeds zijn smoel op de tee vee.
Toch goed dat er een God is.
Een echte (goede) god was naturlijk ook fan geweest van de evolutietheorie en had er wel voor gezorgd dat Kortlandt meer aandacht had gekregen. En die had niet elke scheet van Gordon zo’n aandacht laten genereren. Maar ik doe er zelf natuurlijk ook aan mee. Want dan hoor ik over die scheet van Gordon en hoe hard die wel niet was. En dan denk ik toch: die heeft vast enorm gestonken, snel even de weblogs checken.