Makkelijk profiteren van de bijstand?

ANALYSE - Verwarring deze week of er nu wel of niet te veel bijstand wordt ontvangen door sommige gezinnen. Volgens Das Kapital ontvangt een gezin van vier (twee ouders & twee volwassen kinderen) meer bijstand dan Jan Modaal verdient. Volgens ons lag dat een stuk genuanceerder, maar Das Kapital bleef bij het eigen gelijk. De grote vraag is eigenlijk nog steeds niet beantwoord: Hoe makkelijk is het om te profiteren van de bijstand?

Via de reacties, mail & Twitter kwam de discussie behoorlijk op gang. Hier komt het beeld uit naar voren dat het een complex onderwerp is waar niet direct een helder antwoord op is. Het wordt echter een stuk helderder als je alles even laat bezinken en op een rijtje zet.

Ten eerste is het wel handig om te weten hoe groot dat probleem potentieel zou kunnen zijn. De memorie van toelichting die het ministerie mee heeft gestuurd met het nieuwe wetsvoorstel bied op pagina 9 enig inzicht. De groep ouder(s) met meerderjarige inwonende kind(eren) is ongeveer 4000 huishoudens groot, iets meer dan 1% van de bijstandsgerechtigden. Zijn dat allemaal gezinnen met twee volwassenen en twee volwassen kinderen in de bijstand? Nee. Hieronder vallen namelijk ook de eenoudergezinnen met volwassen kinderen in de bijstand. Aangezien het overgrote deel van de bijstandsgerechtigden alleenstaand (ca 60%) of alleenstaand ouder (ca 25%) is, zal een groot deel van deze 4000 huishoudens ook bestaan uit alleenstaande ouders.

Makkelijk?

In principe is het mogelijk dat een dergelijk gezin flink wat bijstand ontvangt. De vraag is of dat wel zo makkelijk gaat. In de huidige wet zijn namelijk al mogelijkheden opgenomen waarmee de overheid dit soort situaties kan voorkomen.

• Volgens de artikelen 26 en 27 van de huidige Wet Werk en Bijstand kunnen gemeenten de normbedragen voor de bijstand nu al verlagen. Aangezien daar geen minima of maxima aan verbonden zijn, lijkt het er dus op dat gemeenten in dezen de vrije hand hebben. In Amsterdam bedraagt de korting in ieder geval 10% als meerdere bijstandontvangers op hetzelfde adres wonen en sommige gevallen kan dit oplopen tot 20%. Dit wordt ook door Divosa, de vereniging van directeuren van sociale diensten, bevestigd tegenover NRC.next.
• Jongeren tot 27 jaar krijgen de eerste vier weken geen uitkering. Hebben ze dan nog geen baan gevonden, dan kunnen ze min of meer gedwongen worden om een opleiding te gaan volgen. Sowieso hebben thuiswonende meerderjarige kinderen geen zelfstandig recht op bijstand.
• Gezinnen waarvan iedereen een beroep doet op de bijstand worden uitgesloten van toeslagen op basis van de toeslagenverordening en tellen bij het vaststellen van het recht op en de hoogte van de bijstand de inkomsten van alle gezinsleden mee.

In hoeveel gezinnen van vier (of meer) krijgt iedereen een bijstandsuitkering volgens de uitgangsnormen in de wet? Gezien de bovenstaande mogelijkheden van gemeenten om de uitkering te beperken zal het op z’n hoogst om enkele honderden gaan. Het is in die gevallen waarschijnlijk eerder een gevolg van slechte uitvoering van de regels, dan dat er niks aan gedaan kan worden.

Ja, maar …

Op onze opmerking over de aanrechtsubsidie, gratis reizen met de OV-kaart en goedkope verzekeringen voor studenten, kwam Das Kapital met de tegenwerping dat bijstandsontvangers bijzondere bijstand kunnen krijgen, vrijgesteld kunnen worden van gemeentelijke belastingen en een stadspas kunnen krijgen. In theorie klopt dat, maar om bijzondere bijstand te krijgen moet je aan allerlei voorwaarden voldoen, zoals aantonen dat je het geld echt niet op een andere manier kunt krijgen, en kun je slechts voor bepaalde kosten een extraatje aanvragen. Ook een langdurigheidstoeslag krijg je niet van de ene op de andere dag.

Penny wise, pound foolish

Onze eerdere conclusie dat werken loont, wordt ook door NRC.next bevestigd. Hierbij maakt NRC.next de juiste vergelijking, terwijl Das Kapital appels met peren vergelijkt. Twee ouders met twee volwassen kinderen in de bijstand gaan er minimaal 1000 euro per maand op vooruit als ze allemaal het minimumloon zouden ontvangen.

Een bijstandsuitkering is absoluut geen vetpot. Het is dus niet onlogisch dat bijstandsontvangers proberen de kosten zo laag mogelijk te houden. Het nog verder aandraaien van de duimschroeven kan wel eens een averechts effect hebben. Voor volwassen kinderen in de bijstand wordt het aantrekkelijker om een studio of klein appartement te huren. Je krijgt een (hogere) uitkering en hebt recht op verschillende toeslagen. Gevolg: in plaats van dat de overheid minder aan uitkeringen kwijt is, moet er nu meer uitbetaald worden.

Uitgaande van de Nibud-berekeningen (pdf, p. 10) voor een paar met een meerderjarig kind, levert het uit huis gaan van het kind ongeveer 500 euro extra uitkering op. In ieder geval genoeg om de vaste lasten te dekken (met min of meer gelijk blijvende variabele kosten). Voor de overheid wordt het kostenplaatje nog hoger omdat het zelfstandig wonend kind nu ook recht heeft op huurtoeslag. Waar het onder de huidige wetgeving dus aantrekkelijk is om thuis te blijven wonen, is het dat onder de nieuwe wetgeving niet.

Collateral damage

Het klinkt in de oren van veel mensen goed om misbruik van de bijstand aan te pakken. Bovenstaande laat zien dat daar geen nieuwe wetgeving voor nodig is. Het gevolg van deze nieuwe wet is dat het moeilijker wordt om aan een uitzichtloze situatie te ontsnappen. Door te gaan werken zorgen thuiswonende kinderen van ouders in de bijstand ervoor dat de ouders verder worden gekort op hun uitkering. Het gevolg is dat het voor die kinderen een stuk lastiger wordt om zelf een bestaan op te bouwen. Het rapport van het Nibud (pdf) laat duidelijk zien (p. 6 – 7) wie er getroffen worden door de nieuwe wetgeving. Gepensioneerden met geen of een klein aanvullend pensioen en jong gehandicapten zijn de grootste slachtoffers van de kostendelersnorm. Zwakkeren die geen kant op kunnen. Dat is hetzelfde als iemand die al half bewusteloos is geslagen met een harde rechtse de genadeklap geven. Is dat wat we willen in Nederland?

Prioriteiten

Het is belangrijk dat er in ieder geval aan twee principes wordt voldaan: het moet lonend zijn om te gaan werken & mensen moeten in staat zijn om op een bepaald bestaansminimum te kunnen leven. Onder de huidige wetgeving is het al lonend om te gaan werken. Of mensen op een enigszins fatsoenlijk bestaansminimum kunnen leven is echter nu al discutabel. Het ‘succes’ van de voedselbanken komt niet uit de lucht vallen.

Kan de regering daarom even uitleggen waarom ze totaal overbodige wetgeving invoeren en ondertussen windhappers rustig hun gang laten gaan? Of zich concentreren op de aanpak van allerlei vormen van fraude (pdf)? Daar zijn vele miljoenen meer te halen.