Wie praat er nog over medezeggenschap?

OPINIE - Medezeggenschap van werknemers was ooit een strijdpunt in de sociale beweging.

De werking van de parlementaire democratie, het ‘democratisch tekort’ van de Europese Unie, participatie in de lokale besluitvorming, inspraak van ouders op scholen , van ouderen in verzorgingshuizen  of van patiënten in de zorg:  als het over democratie gaat komen al deze onderwerpen regelmatig in beeld. Democratie in het bedrijfsleven, waar de meeste mensen toch een groot deel van hun leven doorbrengen, is een onderwerp waarvoor we tegenwoordig aanzienlijk minder warm lopen. Een onderzoek van het ministerie van Sociale Zaken wijst op een terugloop van de naleving van de Wet op de Ondernemingsraden. Op de universiteit haken partijen af bij gebrek aan resultaat. ‘Het enige motief om in de medezeggenschap te gaan is om alles iets minder snel achteruit te laten gaan.’

Zonder veel ruchtbaarheid is de Tweede Kamer onlangs akkoord gegaan met een wijziging van de Wet op de Ondernemingsraden die bedrijven verplicht beloningsverschillen met de OR te bespreken. Minister van Sociale Zaken Koolmees (D66) had dit plan geërfd van zijn voorganger Asscher (PvdA). Het is bedoeld als een antwoord op ‘de groeiende maatschappelijke onvrede over de soms grote verschillen tussen topsalarissen en salarissen op de werkvloer.’ CDA, VVD en de ChristenUnie, coalitiegenoten van D66, vinden de nieuwe verplichting overigens niet nodig. Ook in OR-kringen is er nogal sceptisch gereageerd op de wetswijziging. ‘Op zijn best krijgen we in sommige gevallen heel veel verontwaardigd geschreeuw en maar bitter weinig wol,’ schrijft André van Deijk van GTIP Medezeggenschap.

Vorig jaar klonk al deze waarschuwing bij de herziening van de gedragscode voor beursgenoteerde ondernemingen (Code Tabaksblatt):

Ondernemingsraad, pas op je tellen (…) Een expliciet doel [van de gedragscode] was de positie van de medezeggenschap in het bedrijf te versterken. Wat overigens niet erg is gelukt. Dertien jaren zijn gepasseerd, en de tweede herziening van de code die dit jaar van kracht werd (‘code-Van Manen’) rept nauwelijks meer over medezeggenschap. De ondernemingsraad wordt vrijwel genegeerd! Het woord ‘medezeggenschap’ is amper in de code te vinden.

In de meeste (maar niet alle!) Europese landen is er voor grotere bedrijven wel een wettelijke plicht een ondernemingsraad of iets wat daarop lijkt in stand te houden. Soms geldt de wet alleen voor overheidsbedrijven. Dit overzicht dateert alweer van enkele jaren geleden. Het Verdrag van Lissabon (de ‘grondwet’ van de EU) noemt  medezeggenschap in bedrijven als een onderwerp waarbij de EU de lidstaten ondersteunt (art. 153-1f). Hoe dat uitwerkt is niet duidelijk. Er zijn grote verschillen tussen de lidstaten op dit punt. Een minimum-standaard ontbreekt vooralsnog. Er is wel een Europese Wet op de Ondernemingsraden die geldt voor bedrijven met vestigingen in meerdere Europese landen.

Het ontbreken van een ondergrens voor het regelen van de medezeggenschap betekent dat bestaande wetgeving uitgehold dreigt te worden. Vergelijk het met de belasting voor bedrijven: de onderlinge concurrentie tussen lidstaten leidt tot steeds verdere verlaging van tarieven. In de sociale wetgeving betekent het verslechtering van de rechtspositie van werknemers tot er weinig meer overblijft. De EU dient de werkgevers nog steeds beter dan de werknemers. Een sociaal Europa is verder weg dan ooit. En de nationale bescherming van werknemersrechten brokkelt bij de globalisering van de economie steeds verder af.

Economische democratie, zeggenschap over het bedrijfsleven en gezamenlijk delen in de welvaart, is een begrip dat je nauwelijks meer tegenkomt. Een onderzoeksproject van de Universiteit van Glasgow resulteerde in een index voor economische democratie. De hoogste scores werden behaald door landen in Noord-West Europa. Verder concludeerden de onderzoekers dat er een sterke samenhang is tussen sterke economische democratie en een geringe inkomensongelijkheid. Duitse onderzoekers die bedrijven met ondernemingsraden een aantal jaren volgden vonden na verloop van tijd een positief effect op de productiviteit. Gevoegd bij het gegeven dat zeggenschap over het werk een belangrijke factor is bij arbeidstevredenheid, kun je je afvragen waarom medezeggenschap zo weinig in het nieuws is.

Waarom maken leraren, verplegenden, ambtenaren en anderen overuren om met ouders, mantelzorgers en burgers te spreken over zaken waar ze gegeven de politieke prioriteiten en de verdeling van de macht vaak zelf weinig aan kunnen doen, terwijl ze voor zeggenschap over hun eigen werk nauwelijks aandacht hebben? Zonder iets af te willen doen aan goedbedoelde initiatieven voor participatie en inspraak vraag ik me af of we bij het begrip democratie de economie onbewust buiten de lijntjes hebben geplaatst. Alsof we daar toch niets meer te zeggen hebben. En alsof je, als je de economie volledig vrijlaat, op andere gebieden nog genoeg zeggenschap overhoudt.

Wordt medezeggenschap als achterhaald relict van de sociaal-democratie bij het oud vuil gezet? Zijn werknemers gefrustreerd door stroperige onderhandelingen, bureaucratische procedures en het uitblijven van resultaten van hun OR? Hangt het gebrek aan populariteit van democratie in bedrijven samen met de verzwakking van de positie van de vakbonden? Zijn werknemers tegenwoordig allemaal in de ban van de ZZP-cultuur? Ik kan diverse verklaringen verzinnen. Het eind van het liedje is dat ook op dit gebied het kale kapitaal het alleen voor het zeggen krijgt.