Post-atheïst | Een nieuwe lente, een nieuwe islam

RECENSIE - Een radicaal standpunt is mooi, je krijgt er veel aandacht mee, maar je schiet er weinig mee op. Je oogst haat dan wel bewondering, maar je bent veroordeeld tot een leven aan de zijlijn. De wereld moddert voort zonder jou. En dat gaat vervelen. Wellicht is dat de verklaring voor de opmerkelijke ommezwaai die Ayaan Hirsi Ali heeft gemaakt. Jarenlang riep ze dat de islam verdwijnen moest, Dat de islam uit zichzelf nooit zou kunnen hervormen, en dat ze dus maar moest uitsterven. Maar ziet, in haar nieuwste boekje, ‘Ketters’, biedt Ayaan een recept voor een vreedzame hervorming van de islam.

Dat opmerkelijke optimisme zou te danken zijn aan de Arabische lente, Voor Ayaan was dat een teken dat de islamitische wereld wel degelijk behoefte had aan hervormingen. Er is nog hoop, luidde haar conclusie. Een merkwaardige redenering. De Arabische Lente was een serie mislukte lokale opstanden, die vrijwel overal in bloed werden gesmoord. Alleen in Tunesië (waar het allemaal begon) wordt nu geëxperimenteerd met een democratische staat, maar het is duidelijk dat dit land het doelwit is geworden van extremisten. Daar komt bij dat die Lente niets met de islam te maken had. Het waren economisch geïnspireerde opstanden. Het waren de jongeren die in opstand kwamen, en ze eisten werk en een beetje vooruitgang. Nergens werd geroepen om een hervorming van de islam. Die roep om een nieuwe islam bestaat wel, maar ze weerklinkt vooral buiten de islamitische wereld. Daar waar moslims in de minderheid zijn, en zich moeten aanpassen aan een steeds argwanender omgeving. Als er ergens de kans bestaat om de eerste stappen te zetten naar een hervormde islam, dan is het buiten de islamitische wereld.

In haar boekje presenteert Ayaan vijf hervormingen die een nieuwe, tolerante, moderne islam zouden moeten opleveren. Het is een wat merkwaardig lijstje:

1. maak ruimte voor Koran- en Mohammed-kritiek
2. maak een einde aan de gerichtheid op de dood/het paradijs
3. maak de sharia ondergeschikt aan seculiere wetten
4. maak een einde aan de zucht tot sociale controle
5. doe geen oproepen meer tot de Heilige Oorlog

Merkwaardig, want de nummers twee en vijf zijn praktisch hetzelfde; ze komen erop neer dat islamitische geestelijken hun agressie moeten beheersen. De andere drie komen ook op hetzelfde neer, namelijk dat de islam zich dient te houden aan de westerse maatschappelijke spelregels, namelijk vrijheid van meningsuiting en een onafhankelijke rechtspraak. En eerlijk gezegd: die eerste twee vallen daar feitelijk óók onder want hier in het westen mogen islamitische geestelijken niet oproepen tot geweld. Hier is het oproepen tot, en uitoefenen van geweld immers voorbehouden aan de staat. Ayaan Hirsi Ali stelt met andere woorden voor om een islam te maken die op de westerse christelijke kerken lijkt. Dat kan alleen in een Westerse omgeving. Waar die wettelijke basis ontbreekt, zijn deze voorstellen onuitvoerbaar. Haar hervormde islam kan alleen in het Westen ontstaan.

Kan de islam zichzelf hervormen? Het sympathieke golfje van de Arabische Lente werd al snel overspoeld door de tsunami van het radicale ’terug naar de islam’. Die illusie, dat vooruitgang geboekt kan worden door een terugkeer naar het verleden, is niet voorbehouden aan bomgordeldragers. Ze is dominant in de hele islamitische wereld.

Of het nu gaat om eenvoudige Egyptische boeren, om conservatieve Saoedi’s, om de Moslimbroeders of om IS: ze denken allemaal dat de wereld in verval is, en dat alles vroeger beter was omdat men toen geloviger was. Al verschillen ze uiteraard ernstig van mening over de vraag wélk verleden opnieuw tot leven moet worden geroepen. Keuze genoeg: de tijd van de Profeet, van het Kalifaat, de Gouden Eeuw, de dagen van Suleyman de Grote, van het simpele leven in de woestijn, vóór imperialisme en kolonialisme, voordat de Amerikanen kwamen, et cetera. En al deze verheerlijkte verledens hebben één ding gemeen: ze gaan voorbij aan de verworvenheden van de moderne samenleving. Aan democratie, vrijheid, economische groei en dus welvaart. En daarmee aan de verlangens van miljoenen die best wel moslim willen zijn, maar verder willen leven zoals iedereen elders op deze planeet. Als de islam moet hervormen, als het nieuwe grond wil betreden, dan zal het eerst oude grond moeten afzweren. Dan moet er een einde komen aan de nostalgie naar een glorieus verleden dat nooit bestond en ook geen leidraad kan zijn.

Dat is de eerste les die de islam moet leren: hou op met dat gezeur over de goeie ouwe tijd. Dat wordt al lastig zat. Laten we, in afwachting daarvan, hier in het Westen alvast stappen zetten in de richting van een moderne islam. Met een volwassen Koran- en Mohammed-kritiek.

Mijn boek ‘Mohammed en het ontstaan van de islam’ verschijnt in juni bij Athenaeum, Polak & Van Gennep.