Post-atheïst | Cunera van Rhenen

COLUMN - Sinds afgelopen vrijdag toont Museum het Catharijneconvent in Utrecht de doek waarmee de heilige Cunera uit Rhenen zou zijn gewurgd. Ik had naar de persconferentie gewild maar moest zo nodig, juist toen ik mijn huis verliet om naar Utrecht te gaan, mijn enkel verzwikken. Daarom kan ik u niets vertellen over de presentatie.

Jammer, want de legende van Cunera, die we kennen uit een Middelnederlands gedicht, is best interessant. Na wat verhalen over haar geboorte in Brittannië en enkele voorspellingen van haar latere heiligheid, trekt Cunera in het jaar 337 met de heilige Ursula naar Rome, waar paus Cyriacus hen ontvangt. Op de terugreis langs de Rijn belanden ze in Keulen, dat zich net in deze tijd moet verdedigen tegen een leger van barbaren. Ursula en haar gevolg – elfduizend maagden, volgens de traditie – sterven de marteldood, maar Cunera weet te ontkomen en wordt opgevangen door de koning van de Rijn, Radboud.

Cunera treedt in dienst van Radboud, wiens kasteel in Rhenen is, en staat al snel aan het hoofd van de huishouding. Ze leidt – het is immers een legende – een voorbeeldig christelijk leven, bijvoorbeeld door de etensresten van de koninklijke dis uit te delen aan de armen. Langzamerhand groeit er een rivaliteit met de koningin, die uiteindelijk haar bediende wurgt met haar halsdoek. Dit zou zijn gebeurd op 28 oktober van het jaar 340.

De moordenares verbergt Cunera’s lijk in de stal, maar natuurlijk komt het misdrijf uit: de paarden weigeren er namelijk nog binnen te gaan. Koning Radboud ontdekt het lijk, begrijpt hoe de vork in de steel zat en drijft zijn vrouw tot zelfmoord. Voor Cunera zelf wordt een grafheuvel opgeworpen, waar bisschop Willibrord van Utrecht in de late zevende eeuw een kerkje bouwt.

Zoals met alle middeleeuwse legendes is er flink wat verdichting. Het verhaal van Ursula en haar elfduizend maagden geldt al heel lang als onbetrouwbaar, er is nooit een paus Cyriacus geweest en rond 337 n.Chr. waren er geen barbaarse invallen die een stad als Keulen konden bedreigen. Dat de paarden verrieden waar het lijk was, is een standaardmotief uit volksverhalen, terwijl “Radboud” nogal eens wordt gebruikt als een dichter een naam nodig heeft waarop het makkelijk rijmen is.

We kunnen echter ook te pessimistisch zijn. Zo is het helemaal niet zeker dat het jaartal 337 uit de legende hetzelfde is als ons jaar 337 n.Chr., omdat er in de Late Oudheid verschillende dateringssystemen naast elkaar bestonden. Als de 337 jaren niet zijn gerekend vanaf Christus’ geboorte maar vanaf zijn dood, speelt het verhaal rond 370 n.Chr.: het moment waarop het Romeinse Rijnland te kampen had met barbaarse invallen. Ook een datering in de vijfde eeuw is denkbaar.

De inhoud van het graf van een man en een vrouw uit Rhenen (Rijksmuseum van Oudheden, Leiden)

Meer in het bijzonder moet erop worden gewezen dat de historisch-onbetrouwbare informatie vooral zit in het verhaal over Ursula, terwijl datgene wat over Cunera wordt verteld, eigenlijk zo vreemd niet klinkt. Sterker nog, het staat vast dat Rhenen in de vierde eeuw een grote Frankische nederzetting heeft gekend, waarvan het grafveld is opgegraven. Het is zeker niet onmogelijk – er zijn althans parallellen – dat een geletterde christelijke krijgsgevangene een vooraanstaande positie verwierf aan het hof van een Frankische vorst.

En tot slot: er is de wurgdoek, die ruwweg uit de juiste periode stamt en al vanaf de tijd van Willibrordus vereerd lijkt te zijn. Persoonlijk ben ik wat sceptisch: het betekent hooguit dat men in de zevende eeuw antieke voorwerpen herkende. Ik vermoed dat het Catharijneconvent ook nogal terughoudend is over de authenticiteit.

U moet zelf maar gaan kijken, het museum is alleszins de moeite waard. In elk geval spreekt de laatantieke datum van de wurgdoek de historiciteit van Cunera’s verhaal niet tegen – en dat is al heel wat.