Pijnstillers voor links

OPINIE - In Trouw verscheen deze week een interview met Mark Lilla, Amerikaanse hoogleraar en auteur van het boek ‘The Once and Future Liberal’ (2017). Lilla stelt dat links-progressieve partijen verstrikt zijn geraakt in polariserende identiteitspolitiek. Volgens Rogier van Reekum slaan zowel Lilla’s analyse als diens voorgestelde remedie de plank volledig mis.

Er zijn mensen die ‘Zwarte Piet is racisme’ een polariserende stelling vinden, genderneutrale behandeling wel veel gedoe, die niet begrijpen dat straatnamen voor rovende moordenaars mesjogge zijn, die het zonde vinden wanneer moslims een islamitische partij beginnen, die vinden dat radicaal rechts ook mee moet kunnen lopen in een Pride, die vinden dat het ‘debat’ belangrijker is dan de onenigheid zelf, die menen dat ‘diversiteit’ de samenleving heeft ‘veranderd’, maar ondanks al die opvattingen zichzelf wel ‘links’ noemen omdat ze vinden dat tegenover werk bestaanszekerheid moet staan. Dergelijke mensen hebben het zwaar: zij willen echt niet gezien worden als racist, seksist of anderszins rechts, maar voelen zich voortdurend gedwongen om anderen, die naast bestaanszekerheid ook nog hun ‘identiteit’ willen botvieren, uit te leggen hoe ‘linkse’ politiek zou moeten werken. En wanneer ze dat dan doen, krijgen ze de wind van voren. Och, zo wordt het nooit wat.

Inclusief nationalisme

Gelukkig zijn er sinds jaar en dag voor deze mensen pijnstillers verkrijgbaar. Die komen in de vorm van sociaaldemocratisch geklede intellectuelen die in krant- en boekvorm betogen dat links het oor niet meer moet laten hangen naar ‘minderheden’ en ‘deelbelangen’, wil het verkiezingen gaan ‘winnen’. Dat vooruitzicht lucht op. Ook uit politicologisch onderzoek blijkt steeds weer: wanneer cultuur, migratie en verschil de boventoon voeren, speelt dat rechts in de hand. Daarom adviseren deze welbespraakte mannen een of andere combinatie van twee ingrepen: (1) links moet een overbruggende toon aanslaan dat een ‘inclusieve’ vorm van nationalisme vormt als alternatief voor de benauwende cultuurpaniek van rechts; (2) links moet de nadruk leggen op bestaanszekerheid die particuliere identiteiten te boven zou gaan. Dit alles om ‘normale’ mensen ervan te overtuigen dat ze bij links goed zitten en we al die ‘niet-normale’ mensen er heus wel bij kunnen hebben. Alleen zo zal links weer het voertuig worden voor grote, maatschappelijke coalities en een greep naar de macht kunnen doen.

Deze zalvende woorden worden sinds eind jaren ’80 in menig westerse democratie met regelmaat op ontzettend goedbedoelde meningen gesmeerd. Het helpt even, maar wanneer de linkse opleving toch weer uitblijft, is een nieuwe dosis nodig. Daarom is er altijd plek voor een nieuwe anesthesist. Een recent exemplaar met wel zeer bedwelmende kwaliteiten heet Mark Lilla. Met overhemd maar natuurlijk zonder stropdas mag Lilla overal komen uitleggen wat links zou moeten doen, ook in Nederland. Bij Lilla ligt de nadruk na de gefaalde campagne van Clinton op de sociaaleconomische kleurenblindheid. Willen de Democraten een kans maken bij ‘witte arbeiders’, ‘christenen’ of ‘plattelanders’ dan zullen ze het stedelijke identiteitsdenken achter zich moeten laten.

Cynische schijnheiligheid

Het is nogal de vraag of Lilla’s diagnose überhaupt klopt. Hoeveel van de ‘identity politics’ hebben de Democraten nu helemaal overgenomen? Natuurlijk de Democratische Partij is een overslagplaats van deelbelangen, maar in hoeverre heeft het nu echt een punt gemaakt van ‘identity’? Uiteindelijk over de brug komen met steun voor ‘marriage equality’ en een bedachtzaam gezicht trekken wanneer er weer eens gevangenisstatistieken worden genoemd, is het wel zo’n beetje. Sanders was ten minste zichtbaar woedend over onrecht, maar ook hij kwam vaak niet voorbij klasse en corruptie. Clintons intersectionalisme was niet meer dan celebrity-gedreven branding en meritocratische inclusie zonder structurele verandering. Het probleem lijkt eerder dat de Democraten nu al enige decennia weigeren oppositie te voeren tegen de politiek van de dood die Republikeinen – geen gezondheidszorg of publieke voorzieningen, maar wel bombardementen, politiegeweld, wapenbezit, klimaatverandering en schulden – in het teken van nauwelijks verhuld racisme en kerkelijk patriarchaat over haar burgers en de wereld uitgieten.

Wat Lilla ‘identiteitspolitiek’ noemt, zijn gewoonweg lang bestaande maatschappelijke bewegingen die door de cynische schijnheiligheid van de Democraten heen weten te trappen, die het wachten op ‘progress’ – à la James Baldwin – allang zat waren en nu manieren hebben gevonden om hun grieven naar het nationale podium te tillen: straatprotest, Twitter, Instagram, memes, platte organisaties, een grote mond, bezettingen en vooral heel veel lak aan wat al niet redelijk wordt gevonden door mannen aan universiteiten. ‘Identiteitspolitiek’ laat zien hoe nutteloos de Democraten eigenlijk wel niet zijn, en dat vindt Lilla – zelfverklaard geweten van ‘liberalism’ – niet prettig. Joh. Wat Lilla percipieert als ondemocratische gespreksregels waarbij sommige mensen meer te zeggen hebben over een kwestie dan anderen, zijn toch echt nuchtere conclusies over de noodzaak om mensen zelf beschikking te geven over hun lot. Er wordt niet meer op ‘liberals’ gewacht.

Het probleem met Lilla’s medicijn ligt dan ook niet in zijn nogal voor de hand liggende inzicht dat een hoop mensen, net als Lilla zelf, niets van ‘identiteitspolitiek’ moeten weten en hun stem dan liever aan rechts geven. Het echte probleem is dat hij en de vele kwakzalvers voor hem liever welvaart verdelen zonder daarbij onderliggende machtsverschillen aan te pakken dan een daadwerkelijke confrontatie aan te gaan met ‘normale’ kiezers. Oftewel: we nemen gewoon voor lief dat een hoop witte, burgerlijke mensen niet anders kunnen dan racistisch en seksistisch te leven en verhullen dat met mooie praatjes over ‘meritocratie’ en ‘solidariteit’. Dat ondertussen de toegang tot werk en ‘kansen’ worden bepaald door precies de zaken waar ‘identiteitspolitiek’ overgaat, dat sommige mensen gevraagd wordt te ‘presteren’ in een wereld die hun waardigheid ontkent en dat mensen die daartegen in verweer komen wel ‘constructief moeten blijven’, daarvan doen we gewoon alsof het van secundair belang is.

Opeisen van ruimte

Natuurlijk is er in veel liberale democratieën een tekort aan kritiek op kapitalisme en worden de vernedering van klasse-onderscheid en overbodige mannelijkheid onvoldoende tot politieke speerpunten gemaakt. In plaats daarvan moeten we het doen met een links dat zo goed en zo kwaad welvaart wil blijven herverdelen, zonder zich verder al te uitgesproken af te vragen van wie die welvaart gejat wordt en met welke vergiftiging van het milieu, onder welke onwaardige omstandigheden en in het vooruitzicht van welke apocalyptische toekomst het tot stand wordt gebracht.

Het gaat mannen als Lilla ook eigenlijk niet om ‘identiteitspolitiek’, maar om alle politiek die niet gericht is op consensus en evenwicht. Daarom moet de zogenaamde ‘polarisering’ snel weer gesust worden in compromissen tussen kapitaal en arbeid. Kennelijk snapt Lilla niet dat kapitaal niet meer gebonden is aan dergelijke onderhandelingen, dat die onderhandelingen sowieso bestonden bij de gratie van onderdrukking en uitsluiting, dat mondiale opwarming de voortzetting van ons bestaande leven onmogelijk maakt. Mannen als Lilla zijn ervan overtuigd dat ze al weten hoe te leven en dat het enkel zaak is dat leven voor meer mensen beschikbaar te maken. Wie iets minder met zichzelf bezig is, begrijpt dat ‘identiteitspolitiek’ zichtbaar maakt dat het bestaande leven een gekte is, dat het gewelddadig is om te leven zoals ‘normale mensen’ doen en het nodig is om anders te leven, om te weigeren te leven zoals het hoort. In identiteitspolitiek gaat het daarom om het poneren van tegenposities, van alternatieven, om het opeisen van ruimte voor een ander leven. Wie daarin serieus genomen wil worden, zal op zijn minst in staat moeten zijn de afgunstige reacties van mogelijke kiezers te weerstaan zonder te vluchten in de vertrouwde niemandplaatsen van mannen als Lilla.

Rogier van Reekum is socioloog en werkt aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is redacteur van de tijdschriften Krisis en Sociologie.