Philipp Blom, ratio en democratie

OPINIE - Nood maakt vindingrijk: dat is in een notendop de samenvatting van Philipp Bloms nieuwste boek, De opstand van de natuur. Volgens Blom zorgde de Kleine IJstijd van 1570-1685 voor een transformatie van de wereldeconomie. De koude zorgde ervoor dat in China de Ming-dynastie ineenstortte, terwijl bijvoorbeeld in Europa de Lage Landen gedwongen werden om zich op de handel te storten. En u weet wat daarna gebeurde.

Volgens Philipp Blom zitten we nu in een vergelijkbare overgangsfase, waarbij veranderingen en onzekerheid grote spanningen veroorzaken. Europa moet veranderen, welvaart inleveren, en dat willen we niet. Althans velen willen dat niet, aldus Blom in een interview in het NRC Handelsblad van 17 juni:

Wij Europeanen zijn de slachtoffers geworden van ons eigen succes. Nu krijgen we de backlash. Met populisten, die mensen manipuleren met slogans, samenzweringstheorieën en religieuze wereldbeelden. Zij maken dankbaar gebruik van de ineenstorting van sociaal gezag.

Het populisme boezemt hem duidelijk angst in. Blom vertelt dat hij bezig is met een boek waarin hij de mens beschrijft als ‘tribale aapjes’:

Hoe angstiger de aapjes worden, hoe kleiner ze de stam willen hebben. Daar spelen de populisten gretig op in.

En als antwoord op de vraag of het populisme niet al op zijn retour is:

Nee. Dit zijn ups en downs, momentopnames. De zoektocht van de aapjes is nog in volle gang.

Even verderop in het interview beschrijft hij de omgeving (in Wenen) waarin hij woont:

We hebben hooguit één generatie. En de elite heeft grote moeite andere burgers te overtuigen dat hervormingen nodig zijn. (…) Ik ben een poosje geleden naar een volkswijk verhuisd. Mensen denken hier compleet anders dan in mijn oude wijk. Ik had niet geacht dat het verschil zo groot zou zijn. Ik dacht altijd van mezelf dat ik niet in een ivoren toren leefde. Nou, nu weet ik: het is wel zo. U en ik behoren maar tot een klein groepje. [gevraagd naar het verschil met buurtgenoten:] Wij zijn allemaal even intelligent. Maar informeren ons via andere kanalen en maken andere keuzes. Ik probeer rationeel te denken, zij veel minder. Dat baart me zorgen. Ratio is ontzettend belangrijk in een democratie.

Waarna het interview verder gaat over Macron, Trump en leiderschap.

Misschien komt het door zijn eerdere belangstelling voor de jaren 1900-1930, met boeken als De duizelingwekkende jaren en Alleen de wolken, boeken die spelen in de tijd van het opkomende fascisme, maar het is duidelijk dat Blom diep verontrust is door de opkomst van ‘het populisme’. Hij weet er geen raad mee. Enerzijds maakt hij relativerende opmerkingen (‘Ik leefde in een ivoren toren’, ‘we zijn allemaal even intelligent’), maar anderzijds komt hij met buitengewoon neerbuigende verklaringen als zou het populisme een uiting zijn van aapachtig gedrag en van een onwil om rationeel te denken.

De populist, dat is bij hem de totale ander. Een dom dier. En ze zijn met velen. De interviewer en hijzelf, ‘u en ik’,  behoren tot ‘een kleine groep’. Waarschijnlijk is dat dezelfde groep als ‘de elite’ die ‘andere burgers’ moet overtuigen van de noodzaak van hervormingen. Kortom, de neerbuigendheid druipt er van af. Fear and loathing in 2017.

Laten we bij het slot beginnen. Ratio is natuurlijk helemaal niet belangrijk in een democratie. Democratie draait om morele keuzes, niet om het gezamenlijk ‘rationeel’ besluiten wat er moet gebeuren maar over het in balans houden van tegengestelde opvattingen. Het is een systeem gebaseerd op de erkenning dat groepen met deelbelangen binnen de samenleving het nooit (rationeel) eens zullen worden.

Natuurlijk denkt ieder voor zich (net als Blom) dat hij vreselijk rationeel bezig is, dat zijn visie en standpunten volkomen ‘logisch’ zijn. Elk groep heeft zijn logisch sluitende paradigma, zijn discours, zijn Weltanschauung. De ene groep zal daarbij graag gebruik maken van ‘wetenschappelijke’ of ‘rationele’ argumenten, de ander heeft daar minder mee. Maar dat is geen kwaliteitsverschil, dat is een kwestie van smaak, of een vorm van dikdoenerij. Of beter gezegd, dat soort kwaliteit is irrelevant.

Wetenschap, kennis en ga zo maar door zijn in de politieke strijd om de macht slechts window dressing. De wezenlijke vragen zijn immers morele vragen: wat voor samenleving willen we opbouwen? De keuze tussen liberalisme en socialisme (om maar een voorbeeld te noemen) is geen economisch vraagstuk maar een kwestie van morele keuzes. Het enige dat de democratie doet, is de middelen en methoden aandragen (vrijheden, verkiezingen, de trias politica) die ervoor zorgen dat de politieke macht in evenredige mate (maar nooit volledig) toevalt aan de groep, beweging, partij die de verkiezingen wint.

Blom claimt daarbij dat zijn wereldbeeld rationeler zou zijn dan dat van de populisten. Hij probeert rationeel na te denken en zij doen dat veel minder, zegt hij. Populisten zijn atavistisch reagerende apen die de stam zo klein mogelijk willen houden (lees: buitenlanders weren). Maar ik kan in de huidige dominante stromingen (liberalisme, kapitalisme, globalisering) weinig ratio ontdekken. Het klassieke liberalisme is een wankele balans tussen mooie woorden over persoonlijke vrijheid, licht gereguleerd kapitalisme en een milde vorm van nationalisme. Het kapitalisme is op zijn beurt gebaseerd op het bizarre geloof dat ‘de vrije markt’ ooit iedereen gelukkig zal maken. En voor een preek over de zegeningen van globalisering moet u bij de multinationals zijn, die hun oproerige aandeelhouders willen spekken. Wie rationeel nadenkt, sterker: wie moreel nadenkt, moet al deze ‘religieuze wereldbeelden’ verwerpen.

En omgekeerd, wanneer iemand constateert dat er een grens is aan het absorptievermogen van een wijk, stad of streek, en vindt dat de politiek serieus rekening moet houden met de wensen (en angsten) van de lokale bevolking die zijn traditionele leefwijze (voor de zoveelste keer) bedreigd ziet, dan kan ik dat niet irrationeel vinden. Wie laten we toe, en waarom? Hoe helpen we deze mensen, en hoe verdelen we ze? Hoe zorgen we ervoor dat ze opgenomen worden in de samenleving, zodat er op termijn geen gevaarlijke spanningen optreden?

Het zijn legitieme, rationele vragen. Een democratie impliceert een staatkundige eenheid met rechten en plichten, en nog belangrijker: gemeenschappelijke normen en waarden. En die impliceren grenzen. En grenzen impliceren een ‘wij’ en een ‘zij’. En daarmee ontstaat automatisch de vraag hoe deze twee zich moeten verhouden.

Het standpunt ‘niemand meer erbij’ klinkt menigeen misschien hard in de oren maar is als opvatting in een democratie volkomen aanvaardbaar. En zolang de overheid zaken als selectie, registratie en opvang niet beter regelt, zou ik het zelfs een moreel en rationeel verdedigbare opvatting willen noemen. Rationeler in elk geval dan andersdenkend wegzetten als angstige apen. Europa is een gewelddadig continent. Misschien doen we er verstandig aan om de springstof niet al te hoog op te tasten.