Paranoide? Cognitieve infiltratie!

De recente parlementsverkiezingen in de VS bracht weer enkele successen voor de Tea Party. Deze groep van independents zet zich af tegen de Democraten – die in zijn ogen een socialistisch fascistische heilstaat proberen te stichten, en tegen de Republikeinen – die het maar laten gebeuren. Opvallend veel complotdenkers hebben de hogere gelederen van de Tea Party weten te bereiken, met Glenn Beck als tragikomische voorman, die met stalen gezicht beweert dat er concentratiekampen worden gebouwd, men deportaties moet vrezen en Obama een racist is.

Maar hoe ontstaan dit soort complottheorieën eigenlijk? Spruiten ze voort uit de irreële verzinsels van paranoïde zonderlingen? Moet je die theorieën ontkrachten en zo ja hoe? De Amerikaanse juristen Adrian Vermeule en Cass Sunstein hebben er een spraakmakend artikel over geschreven. Het is al wat ouder, maar wil het toch even delen – hun conclusie is namelijk nogal bizar.

Soms komen complottheorieën inderdaad voort uit de verwrongen geestelijke toestand van zonderlingen, zoals de man die in 2002 medewerkers van Philips gijzelde in de Rembrandttoren in Amsterdam (hij streed tegen breedbeeld televisie). Maar meestal zijn complotdenkers helemaal niet zo gek, schrijven Vermeule en Sunstein.

Maar eerst, wat is een complottheorie? Volgens Vermeule en Sunstein is het an effort to explain some even tor practice by reference to the machinations of powerful people, who have also managed to conceal their role.

Wij vertrouwen allemaal op de informatie die ons wordt aangeleverd door anderen. Wie het nieuws bekijkt, is waarschijnlijk bij geen van de gebeurtenissen aanwezig geweest. Mensen reageren daar vaak heel rationeel op. Maar wat als die informatie niet klopt? Wie alleen maar naar de show van Glenn Beck kijkt (Fox News), zal de wereld inderdaad zien als een plek vol complotten, waar president Obama in de schaduw afwacht totdat hij socialistisch-fascistische heilstaat kan stichten.

Daarnaast is natuurlijk altijd sprake van geruchten en speculatie. Veel complotten ontstaan volgens de juristen door toedoen van zogenoemde conspiracy entrepreneurs, die een bepaald belang nastreven. Veel lobbyisten, spindoctors en woordvoerders verdraaien eveneens de werkelijkheid waardoor een alternatieve ‘waarheid’ soms voor zoete koek wordt geslikt – al betreft dat meestal geen complot.

Zeker als een grote ramp plaatsvindt, gonst de geruchtenmachine op volle toeren. Mensen willen weten waarom een vliegtuig is neergestort, wie achter een moordaanslag zit of waarom een gebouw is ingestort. Tussen de vele verklaringen is vaak ook wel een complottheorie te vinden.

Vermeule en Sunstein wijzen daarnaast nog op de zogenoemde conspiracy cascades. Kort gezegd komt het erop neer dat mensen met een beperkte informatiepositie hun oren laten hangen naar de meerderheid, naar mensen met een goede reputatie of naar informatie die beschikbaar is (die bijvoorbeeld in hapklare brokken wordt gepresenteerd). Tevens wijzen ze op het fenomeen van groepspolarisatie waarbij leden van een delibererende groep meestal uitkomen op extremere maatregelen of standpunten dan ze vooraf aanhingen. Anders gezegd: in groepsverband jutten mensen elkaar op. Is er eenmaal een groep ontstaan, dan vindt er vaak een strenge selectie plaats van nieuwe leden. Een selectiecriterium is conformisme aan de ideologie/theorie.

Zo ontstaat volgens Vermeule en Sunstein een mechanisme van self-sealing. Complotdenkers blijven weg van andere ideeën en sluiten zich af voor de buitenwereld. ,,Conspiracy theorists are not likely to be persuaded by an attempt to dispel their theories; they may even characterize that very attempt as further proof of the conspiracy.’’

Hoe moet je daarmee omgaan? Sunstein en Vermeule hebben een opmerkelijke oplossing: cognitieve infiltratie! Hieronder enkele passages uit het artikel.

,,By this we do not mean 1960s-style infiltration with a view to surveillance and collecting information, possibly for use in future prosecutions. Rather, we mean that government efforts might succeed in weakening or even breaking up the ideological and epistemological complexes that constitute these networks and groups. (…) Informational and reputational cascades, group polarization, and selection effects suggest that the generation of ever-more-extreme views within these groups can be dampened or reversed by the introduction of cognitive diversity. We suggest a role for government efforts, and agents, in introducing such diversity. Government agents (and their allies) might enter chat rooms, online social networks, or even real-space groups and attempt to undermine percolating conspiracy theories by raising doubts about their factual premises, causal logic or implications for political action.”

,,In one variant, government agents would openly proclaim, or at least make no effort to conceal, their institutional affiliations. (…) In another variant, government officials would participate anonymously or even with false identities. Each approach has distinct costs and benefits; the second is riskier but potentially brings higher returns. The risk with tactics of anonymous participation is that if the tactic becomes known, any true member of the relevant groups who raises doubts may be suspected of government connections. Despite these difficulties, the two forms of cognitive infiltration offer different risk-reward mixes and are both potentially useful instruments.”

Het klinkt mij allemaal nogal eng in de oren. Sunstein is een belangrijke adviseur van president Obama. Zou Sunstein de weg bereiden voor de ‘socialistisch-fascistische totalitaire agenda’ van Obama?