Op de radar van de overheid

VERSLAG - Wat als de overheid zichtbare en onzichtbare opsporingstools inzet? Brenno de Winter ondervond het aan den lijve en vertelt in Villamedia wat het met je doet als je als journalist op de radar staat.‘Toen ik mijn huidige vrouw ontmoette, durfde ik nauwelijks met haar aan de telefoon te spreken.’ 

Onafhankelijke journalistiek is een van de belangrijke hulpmiddelen om te voorkomen dat een overheid doorslaat. Dankzij de onthullingen van Zembla wordt duidelijk dat het Openbaar Ministerie (OM) bij een misdrijf anders met bedrijven omgaat dan met burgers. CBS News toont foto’s van de Abu Ghraib gevangenis waar de Amerikanen gevangen martelen en verkrachten. De Volkskrant brengt Halbe Zijlstra ten val na onthullingen over een verzonnen bezoek aan Poetin. Wikileaks laat met diverse onthullingen zien hoe de oorlogen in Afghanistan en Irak werkelijk verlopen, hoe de ambtsberichten een ander licht op de diplomatiek van de VS werpen of hoe de CIA inbreekt op televisies van burgers.

Inlichtingendiensten

Wie het belangenspel begrijpt, snapt ook dat een overheid zal reageren. Hoe gevoeliger het verhaal hoe feller de reactie. Na de onthullingen van Edward Snowden wordt dat zichtbaar. De vriend van journalist Glenn Greenwald wordt uren opgehouden op vliegveld Heathrow op basis van antiterreurwetgeving. Medewerkers van de Britse inlichtingendienst GCHQ dwingen The Guardian tot het vernietigen van de documenten onder hun toeziend oog. Enkele Europese landen weigerden de premier van Bolivia door hun luchtruim uit angst dat Snowden aan boord zat.

Niet altijd is de overheidsreactie voor het publiek zichtbaar. Na de onthulling over het hacken van de AIVD bij de Russen schrijft Volkskrant-hoofdredacteur Philippe Remarque: ‘Er is ook belangstelling die we kunnen missen als kiespijn: tekenen die erop wijzen dat er verhoogde geheime activiteit rond onze verslaggevers plaatsvindt. Waarbij het uiteraard onduidelijk blijft vanuit welk kantoorgebouw in binnen- of buitenland dat gebeurt.’ Precies dit mechanisme is heel krachtig: publiek niet verifieerbaar, maar een glashelder signaal aan de journalist dat hij op de radar is.

Herkenbaar

In 2010 publiceert Wikileaks een video, waarin te zien is hoe kinderen in een ambulance en journalisten door Amerikanen worden beschoten op zeer grote afstand. De video krijgt de naam Collateral Murder. Via mijn contacten kan ik als eerste hierover schrijven ondanks dat ik niet op de persconferentie ben. Maanden later spreekt iemand mij aan. Hij vertelt voor de AIVD te werken. Ik krijg vragen die hem duidelijk moeten maken of ik bij Wikileaks hoor. Dat is niet het geval en hij laat mij met rust.

Vlak erna is een oud-Wikileaks-vrijwilliger ‘toevallig’ in Nederland en spreekt op station Amsterdam Centraal af. Hij biedt mij 90Gb aan zeer gevoelige Amerikaans militaire gelekte informatie aan. In ruil moet ik wel een bankrekening en een vals paspoort regelen. Omdat het betalen voor informatie onbespreekbaar is, het onwaarschijnlijk is dat iemand via een Nederlands medium groot Amerikaans nieuws wil lekken en de actie evident heel wat grenzen over gaat, komt er geen tweede afspraak. Niet lang erna blijkt deze medewerker een deal met de FBI te hebben gesloten. Of dit een val is of een signaal dat ik op de radar ben, weet ik niet. Tot verdriet van mijn vrouw ga ik uit voorzorg niet meer naar de Verenigde Staten. Of ik een probleem zou krijgen, weet ik niet. Een succesvolle mindfuck.

De journalist en familie

In 2014 krijg ik herhaalde signalen dat er binnen de hele overheid voor mij wordt gewaarschuwd, omdat ik op slinkse wijze ergens zou willen binnenkomen. Het verhaal klopt niet, maar steeds duidelijker is dat dit signaal heel breed is verspreid. Op het ministerie van Financiën begint een bewaker zelfs te slaan om daarna als een kleuter achter mij aan te lopen tijdens een afspraak. Later blijkt de Nuclear Security Summit (NSS) de oorzaak te zijn. Het vreemde van het verhaal is dat ik nooit een accreditatie voor die top heb gevraagd.

De zaak van de affiches (In 2014 werden medewerkers van politie en beveiligers van het ministerie gewaarschuwd voor De Winter, onder meer middels een affiche waarop stond dat de journalist ‘vermoedelijk werkt aan een artikel c.q. reportage over de beveiliging van instanties en overheidsdiensten’ en hiervoor mogelijk zou proberen om ‘met niet-correcte legitimatie terreinen of gebouwen binnen te komen’. red. Villamedia) en de bizarre reacties zijn aanleiding mijn politiedossier op te vragen. In dat dossier staan naast observatieverslagen hoe ik bijvoorbeeld snel nog een artikel afmaak ook onderzoeksgegevens naar auto’s van familieleden. Mijn moeder, toen al aan een rolstoel gekluisterd, is bijzonder onderwerp van aandacht. De marechaussee stelt vast dat haar eerste man in 1959 is overleden, maar kan niet vinden wat de doodsoorzaak was. Kennelijk worden geen militaire bronnen geraadpleegd. Dan was ontdekt dat de eerste luitenant in en door de dienst om het leven is gekomen en met militaire eer is begraven. Het tekent hoe pijnlijk diep de overheid in je leven is gekomen.

Mindfuck

De tactiek is een succesvolle mindfuck met een boodschap. Het signaal is immers dat niet alleen jij, maar ook vrienden en familie inmiddels ‘fair game’ zijn. De psychologische druk is enorm, want de waarschuwing is heftig zonder een heldere eis wat je moet doen. Je kunt er niet met heel veel mensen over praten. Zonder snoeihard bewijs zetten media je weg als gekkie of eindig je als een Willem Oltmans. Om een zaak te bouwen moet je een strategie hebben en bewijs leveren. Met wat geduld, zelfbeheersing en volharding komen beide er. Pas dan kun je naar buiten treden. Dan blijkt de laatste verdedigingslinie, de media, maar deels te functioneren en een losse aanval niet als aanval op de media te zien. De overheid komt weg met een mager excuus zonder dat de hele waarheid boven tafel komt.

De mindfuck is ondertussen compleet. In mijn gedachten kan ik moeilijk loslaten dat de overheid ook achter familie aangaat, observaties doet en geld in je investeert. Als ik mijn huidige vrouw ontmoet, durf ik nauwelijks aan de telefoon met haar te spreken. Ik voel me niet vrij met het idee dat met ieder gesprek iemand kan meeluisteren. Op een trip vraagt een reisgenoot: ‘Was dat je nieuwe liefde? Het lijkt wel een zakelijk gesprek’. Werken met bronnen is daarmee eigenlijk onmogelijk geworden.

Deze hele affaire plant een belangrijk zaadje dat het misschien tijd is een ander vak te gaan kiezen. De escalaties, de mogelijke gevolgen voor bronbescherming en de mate van in je privéleven treden door derden erbij te betrekken, maken het speelveld onoverzichtelijk. Ik voer af en toe gesprekken met mensen en twijfel behoorlijk over de gevolgen van de keuze. Als mijn vrouw in 2016 de gewetensvraag stelt hoe leuk ik mijn werk vind, is daarmee de keuze onvermijdelijk geworden. Na de zomer van 2016 stop ik mijn laatste onderzoek. Het plan is om zonder jij-bakken of bombarie de journalistiek te verlaten.

Verdedigen

Het verdedigen tegen een gerichte aanval van een overheid is enorm lastig. Technische maatregelen, die goed denkbaar zijn, hebben dan soms een positief effect. De budgetten, technische middelen en personele capaciteit doen de mogelijkheden van de meeste journalistieke organisaties verbleken. De belangrijkste verdedigings­linies bestaan uit het Europees recht waar de inmenging van de overheid in de vrije meningsuiting expliciet verboden is en, als dat faalt, de journalistiek die dit problematiseert. Juist het naar buiten brengen onderstreept dat de bemoeienis van een overheid de situatie alleen erger maakt. Daarop wijst bijvoorbeeld Edward Snowden.

Die macht van de media is fundamenteel krachtiger in Europa in vergelijking met bijvoorbeeld de Verenigde Staten waar de regering-Obama de FBI via geheime wetgeving bevoegdheden heeft gegeven om te spioneren op journalisten die geheime documenten openbaren. Dat openbaren van vertrouwelijke documenten is duidelijk een onmisbaar hulpmiddel om het functioneren van een overheid te controleren. Iets wat lastiger zou worden als ook wij in Europa het concept van geheime wetgeving zouden kennen. Dat betekent overigens niet dat Europese journalisten niet worden bespioneerd. Voor de komst van Donald Trump bleek dat in ieder geval Amerikaanse inlichtingendiensten interesse hebben in journalisten op ons continent, waarmee pijnlijk duidelijk wordt dat onze wetgeving alleen onvoldoende is.

Wie de macht controleert moet zich ervan bewust zijn dat iedere actie een reactie tot gevolg heeft. Niets menselijks is een overheid vreemd in de reactie op de journalistiek die wordt bedreven. Technische beveiligingsmaatregelen kunnen helpen de impact van weerstand te verkleinen. Maar wanneer de overheid besluit serieus geld in weerstand te steken dan wordt verdedigen lastiger en soms zelfs onmogelijk. De enige remedie is dan nog een gezond en kloppend ecosysteem waarbij media vrij zijn om voluit onderzoek te kunnen doen en zodoende de macht te controleren.

Brenno de Winter (Ede, 1971) is voormalig onderzoeksjournalist met een specialisatie in IT-beveiliging en privacy.

[overgenomen van Villamedia  website over journalistiek]