ACHTERGROND - In de kerk waarin ik zing wordt het kruisbeeld dat boven het altaar hangt geflankeerd door Maria en Johannes. Aan de zijde van Maria staat wat lijkt op een vrouwelijke heilige en aan de andere kant staat een beeld van een vrouw die haar hoofd afwendt van het kruis, een blinddoek draagt en een gebroken vaandel in haar hand houdt.

Als u de paters in de kerk vraagt welke heiligen dat zijn, zult u te horen krijgen dat de vrouw aan de zijde van Maria staat voor het geloof en dat de geblinddoekte dame staat voor het ongeloof. 

De iconografie van beide dames laat dat ook goed zien: het geloof kijkt naar het kruis en draagt – natuurlijk – een kroon en een vaandel. Soms heeft ze ook een kerkgebouwtje of een kelk in haar hand of zit op een leeuw. Het ongeloof is niet alleen geblinddoekt maar wendt het hoofd ook af, ze wil echt niet geloven. En omdat in christelijk perspectief ongeloof nu eenmaal tot niets leidt, is haar vaandel gebroken. Soms is ook de kroon van het ongeloof zichtbaar, maar niet op haar hoofd. Hij is op de grond gevallen, of ze houdt hem in haar hand. Soms zit ze op een ezel. Soms is ook een duiveltje zichtbaar. Dat kan heel subtiel: er bestaan afbeeldingen waar het ongeloof wordt geblinddoekt door een slang.

Ik denk dat de meeste bezoekers het bovenstaande verhaal zullen accepteren. Ik weet heel zeker dat de meeste gelovigen het ook voor waar houden, tenzij ze iets weten van de geschiedenis van de christelijke iconografie. Want de vrouw die voor het geloof staat, is de ecclesia, de kerk en de geblinddoekte vrouw is de synagoga, het jodendom dus. De kerk overwint en het jodendom is verslagen. Dat was in de Middeleeuwen zo’n beetje de boodschap. De beide dames stonden voor iets wat tegenwoordig wordt ervaren als anti-semitisch.

Inmiddels is binnen de kerk niet alleen de theologie ten aanzien van het uitverkoren volk behoorlijk veranderd, die veranderingen zijn ook doorgesijpeld naar de gewone gelovigen. De ‘christen in de straat’ aan wie je nu iets zou vertellen over een triomferende kerk en een verslagen jodendom zal eerder aan NSDAP-propaganda denken dan aan zijn eigen geloofsgemeenschap. Ook het idee dat het christendom het jodendom overbodig zou hebben gemaakt of dat de kerk nu ‘het ware Israel’ is, is tegenwoordig alleen nog maar bekend bij theologen die daarvoor hebben doorgeleerd en ook iets weten over theologie uit het verleden.

Maar als morgen het bestuur van – ik noem maar een voorbeeld – het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap bij het Nederlands episcopaat zou protesteren tegen de voortzetting van deze apert anti-semitische gewoonte, dan zouden ze historisch gezien een verdraaid goed punt hebben. Het episcopaat zou begrijpen waarover het ging, maar aan de gewone gelovigen zou het moeten worden uitgelegd en ik vermoed dat die het er niet altijd mee eens zullen zijn, ook niet na uitleg.

En beide partijen zouden ook gelijk hebben. Voor joden is het volkomen logisch en begrijpelijk dat ze de ecclesia et synagoga opvatten als een uiting van anti-semitisme. Voor gewone gelovigen is het ook volkomen normaal om het duo te zien als ‘geloof en ongeloof’, zonder enige relatie met de tragische verhoudingen tussen kerk en jodendom. De beeldengroep heeft voor hen een geheel andere inhoud en betekenis gekregen. Eén die het oorspronkelijk niet had, die ook nooit de bedoeling is geweest, maar die er toch kwam.

Via Apoftegma.

Reacties (19)

#1 pspan

doet me een beetje aan de Zwarte Piet discussie denken

  • Volgende discussie
#2 Kalief

zou protesteren tegen de voortzetting van deze apert anti-semitische gewoonte
Welke gewoonte?

Dat christenen het christendom belangrijker vinden dan het jodendom of eender welk ander geloof lijkt mij nogal vanzelfsprekend en helemaal niet antisemitisch. Pro-iets is niet automatisch anti-ietsanders.

Het verhaal past in de trend om alles waar joden zich aan zouden kunnen storen maar vast het stempel antisemitisch op te plakken om het maar extra dramatisch te doen lijken.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 zmc

@Kalief, #2 De Bijbel ontkent het bestaan van de joodse god en daarmee het bestaan van het jodendom. Dat gebeurt niet enkel indirect in termen als “er is maar 1 god” ofzo; het jodendom wordt expliciet benoemd en het bestaan van hun god wordt expliciet ontkent. Maargoed, kritiek of discussie is nog geen discriminatie en dus geen antisemitisme. Neemt niet weg dat deze situatie wel degelijk tot aantoonbaar meer concreet antisemitisme heeft geleid.

Zie bv. http://nl.wikipedia.org/wiki/Antisemitisme#Geschiedenis

Nochtans wel het soort discriminatie dat qua onderbouwing een beetje vergelijkbaar is met een tweestrijd tussen fans van voetbalclubs. Veel diepgaander dan “wij zijn beter want *vul hier kulargument in*” wordt het niet:P

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Olav

@2:

Pro-iets is niet automatisch anti-ietsanders.

Stuitend simplisme.

Met symbolen zoals deze beelden wordt verwezen naar pogroms, inquisitie en kruistochten. Dat men het daar liever niet meer over heeft is wel te begrijpen, maar dat betekent natuurlijk niet dat die geschiedenis helemaal vergeten is.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Henk van S tot S

Ach dat geloof en ongeloof:

Positief vind ik er van dat het mooie beeldende kunst en mooie verhalen heeft doen ontstaan.
Negatief vind ik ik dat het de mensheid heeft aangezet tot onverdraagzaamheid, die vaak nog hand in hand gaan met moord en martelen.

Why can’t we be like storybook children; lekker onbevangen.

Zo sentimenteel als hier
http://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=u0Mtd1BaMas
andere stijl
http://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=HuOOPsqOOag
hoeft nu ook weer niet, maar toch ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 MrOoijer (Jan van Rongen)

Wat mis ik Kunst op Zondag.

Dit stukje is wel even aardig maar verder vooral kut op zondag.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Joseph Morika

#0 “De kerk overwint en het jodendom is verslagen. Dat was in de Middeleeuwen zo’n beetje de boodschap.”

Dan vraag ik me toch af over welke middeleeuwse (katholieke) kerk het gaat. Wat die kerk van Metz betreft (van de bijpassende illustratie), daarbij moet je niet vergeten dat zeer grote delen van de buitengevel, en met name de hoofdingang door de Duitsers ingrijpend zijn “gerestaureerd” en daarbij lieten ze zich niet veel gelegen liggen aan het oorspronkelijke plan. (Metz was van de Frans-Duitse oorlog tot de eerste Wereldoorlog Duits). Middeleeuwse beelden zien er niet meer zo fijn gestoken en weinig verweerd uit, zeker niet na een industriële revolutie.

Los daarvan kun je de iconografie ook anders zien, niet zozeer als de overwinning van het Christendom op het Jodendom, maar als de overwinning van het nieuwe testament op het oude. Je ziet bij de rechterfiguur nog een verwijzing naar de stenen tafelen in haar linkerhand, terwijl de linkerfiguur de graal vasthoudt. Vind je dat je de vrijheid hebt om er op die manier naar te kijken en/of ontzeg je die vrijheid aan anderen?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 FiFa

Oh gut, geloof, beeldjes, paters, slangen, Maria, zondag.
Is de Efteling dicht of zo?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Stijn

@3: “De Bijbel ontkent het bestaan van de joodse god en daarmee het bestaan van het jodendom.”

Waar in de Bijbel wordt “het bestaan van een joodse god” ontkend?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 zmc

@Stijn, #9 Ik pas; ik heb het verkeerd geinterpreteerd.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 P.J. Cokema

@6: Ik vind het wel een aardige plaatsvervangend stukje. Hoe “lees” je kunst, in dit geval iconografie.

Kunst op Zondag komt aanstaande zondag weer terug. Fijn wel dat je het hebt gemist. Dank u.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 HansR

Opmerkelijk toch, dat #1, #2 en niet mis te verstaan #9 in wordt gegaan op wat zijdelingse argumenten maar NIET op het antisemitisme dat intrinsiek is aan het katholicisme.

Want dat is toch eigenlijk het punt van het logje.

En dan heb ik het nog niet eens over #7 waar gewoon geleuterd wordt dat de Duitsers dit er in gebracht zouden hebben. Alsof… nou ja u vult het zelf maar in, Morika gaat hier enige Godwins te ver.

En echt, het antisemitisme is intrinsiek aan het katholicisme. U mag de geschiedenis bestuderen, via Keizer Constantijn, Cluny, Luther (ja echt dat is een katholiek), en Pius XII…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Kalief

@12 ‘Het punt van het logje’ is dat betekenissen en interpretaties van symbolen veranderen door de tijden heen. Halsstarrig vasthouden aan éen interpretatie van een bepaald moment is een keuze vanuit een achterliggend opvatting of belang.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 HansR

@13: Het logje toont een uiting in een bepaalde tijd en stelt dat dat een uiting van antisemitisme is (waarschijnlijk terecht). Antisemitisme is deel van de katholieke kerk (dat vereist een uitgebreidere studie en uitgebreider rapport maar neem maar aan dat dat te bewijzen, dan wel sterk te beargumenteren valt).

Het logje zegt verder : Inmiddels is binnen de kerk niet alleen de theologie ten aanzien van het uitverkoren volk behoorlijk veranderd, die veranderingen zijn ook doorgesijpeld naar de gewone gelovigen. Dat kan zijn, maar dat is pas zeer recent en de kerk staat niet bekend om veranderingsgezindheid. 2000 jaar zorg en toewijding om de joden in een kwaad daglicht te stellen is niet zomaar teniet gedaan.

Er wordt niet halsstarrig vastgehouden aan een interpretatie (zie #13), een interpretatie wordt als beeld genomen van het antisemitisme en van het alert moeten zijn in de bestrijding er van. De auteur van het blog gaat zelfs goedgehumeurd vertellen dat het eigenlijk allemaal achter de rug is en dat we rustig kunnen gaan slapen. Het is eigenlijk allemaal niet zo bedoeld geweest. (laatste alinea).

Ik ben die mening eigenlijk niet zo toegedaan. Dingen veranderen niet zo snel en na een paar generaties komt dat vanzelf weer terug en spreekt men de oude symbolen weer aan. De herrijzenis van de hakenkruisen vandaag de dag moge boekdelen spreken over herrezen symbolen. Antisemitisme is ook nog steeds niet verdwenen.

En de katholieke kerk kan zijn rol in deze ook niet ontkennen – doet ze blijkbaar ook niet – en zal ten allen tijde alert moeten zijn in de bestrijding ervan.

Het is niet zo maar dat de International Catholic-Jewish Historical Commission in 2001 uit elkaar viel.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 FiFa

Ten alle tijden is te allen tijden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 HansR

boeiend…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 FiFa

Net zo boeiend als jouw verhaal dus.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#19 Kalief

@15 Het beeldpaar Ecclesia en Synagoga was maar voor korte tijd populair, 12e/13e eeuw. Synagoga wordt ermee berispt voor het blijven hangen in het oude geloof en Ecclesia wordt als zegevierend voorgesteld. Onder antisemitisme verstaan we toch iets anders.

Niet dat antisemitisme niet bestond, maar dit beeldpaar is daarvoor niet het juiste voorbeeld. Je moet die symbolen begrijpen in hún tijd en niet alles naar jouw versimpelde wereldbeeld toe interpreteren. Zo is het onzinnig specifiek het katholicisme te benoemen als we het over de middeleeuwen hebben.

Verder kan ik me niet voorstellen dat het de bedoeling van de schrijver zou zijn om ons voor te houden dat er vroeger antisemitisme bestond, dat zou een wel heel onnozele boodschap zijn.

  • Vorige discussie