COLUMN - Het bericht over de Rotterdamse vrouw die tien jaar dood in huis had gelegen zette Marieke van Rooij aan het denken.
Vorige week werd er in Rotterdam een vrouw gevonden die tien jaar dood in haar huis had gelegen, een even bizar als verdrietig bericht. In een reflex dacht ik na het lezen: wie is hier verantwoordelijk voor? Gek eigenlijk, want al zou er een verantwoordelijke gevonden worden, is het misschien belangrijker eens na te denken of dit in mijn eigen omgeving zou kunnen gebeuren. Oftewel, ben ik moreel verantwoordelijk voor mijn buurvrouw die ik nog nooit heb gezien?
Een beroemd gedachte-experiment om na te denken over morele verantwoordelijkheid is het trolleyprobleem, bedacht door de Britse filosoof Philippa Foot in 1967. Het trolleyprobleem stelt mensen voor een fictief moreel dilemma. Stel, je staat van een afstandje te kijken naar een trein die recht op vijf mensen af rijdt. De vijf personen staan op het spoor en kunnen niet weg. Je staat naast een hendel en door die over te halen, verandert de trein van spoor. Echter, op het nieuwe spoor staat een nietsvermoedende voorbijganger. Wat doe je? Er zijn twee opties, niks doen en er komen vijf mensen om of de hendel overhalen waardoor één persoon overlijdt. De meeste mensen kiezen voor het hypothetisch overhalen van de hendel. Dat worden er minder als die onfortuinlijke eenling een dikke man is die op het spoor geduwd moet worden en helemaal anders ligt het als een chirurg vijf mensen kan redden door één patiënt te doden.
In eerste instantie gaat dit soort gedachte-experimenten over aantallen, vijf doden is erger dan één. Als je iets langer nadenkt gaat het ook over niks doen tegenover iets doen. Stel, dat er maar één persoon op het spoor staat in plaats van vijf. Dan is de keuze snel gemaakt. Tenzij de nietsvermoedende voorbijganger de antichrist of darth vader is, zullen de meeste mensen als het toch niet uitmaakt liever niets doen. Tot slot biedt het gedachte-experiment een aanknopingspunt om na te denken over de verantwoordelijkheid die hoort bij een waarneming. Als er niemand naar de trein staat te kijken, valt er ook door niemand iets te doen. Als geen enkele buurtbewoner ooit aan de oude buurvrouw denkt of eens aanbelt, heeft ook niemand de verantwoordelijkheid voor haar eenzaamheid, of wel?
Een ander gedachte-experiment is deze: Een inbreker is bezig met een inbraak en ziet iemand op de vloer liggen, buiten westen. Is deze inbreker nu moreel verplicht om 112 te bellen voor een ambulance? Ervan uitgaande dat de inbreker zich na het bellen snel uit de voeten maakt en geen vingerafdrukken achter laat, misschien wel. Maar wat als die inbreker er nooit was geweest? Dan was de gevallen persoon misschien wel overleden. Maakt dat de inbreker dus eigenlijk een held? Nou nee, in principe is een inbreker niet de definitie van heldhaftigheid. Maar als die inbreker nou een bijstandmoeder is met drie kleine kinderen en de gevallen persoon een ontsnapte TBS’er? Dan is het voor de meeste mensen misschien beter te begrijpen als de inbreker de politie niet belt. Maar hoe kunnen we dat soort dingen eigenlijk weten en ben je moreel verantwoordelijk voor iets wat je niet weet?
Wat al deze vragen in ieder geval illustreren is hoe ongelooflijk moeilijk het is om een oordeel te vellen over morele verantwoordelijkheid. Dat een vrouw in Rotterdam tien jaar dood in haar huis heeft gelegen is vreselijk nieuws, maar we moeten maar niet al te veel met de vinger wijzen naar schuldigen of verantwoordelijken. Voor je het weet komt er net een trein aan.
Via Sciencepalooza.
Reacties (21)
Het gedachte-experiment wordt in de volgende video direct aan het begin ook fijn besproken door Michael Sandel: http://www.youtube.com/watch?v=kBdfcR-8hEY
Het probleem met de wissel en de dikke man is evolutionair te verklaren. Het omtrekken van een wissel is redelijk abstract en wordt afgehandeld in “nieuwere” en berekender hersendelen. Zodra het gaat om het actief doden van iemand treden oudere hersendelen in werking die zeggen dat dat slecht is.
Dergelijke gedachten-experimenten doen zich in de praktijk nooit voor en dus zijn ze wat mij betreft grote filosofische onzin. Ik heb veel meer op met de praktijk dan met theoretische bla-bla. Wat doen mensen in zeer bijzondere en totaal onvoorziene omstandigheden is iets wat mij al mijn leven lang boeit. Zo reisde ik ooit in september 1990 samen met een goede Duitse vriend op de motor door de toenmalige USSR. De onvoorziene omstandigheid was dat er vrijwel tot zelfs helemaal geen benzine te krijgen was in de Oekraïne, Rusland en Georgië (in Georgië waren zelfs van alle benzinepompen de slangen eraf gesneden). Mijn Duitse vriend zei tegen mij dat hij alleen wilde vertrekken naar de volgende bestemming in de Oekraïne als hij zeker wist dat hij genoeg benzine had om die bestemming te bereiken. Ik zei tegen hem dat we dan beter om konden draaien (maar dat wilde hij niet want hij wist dat deze motorreis eenmalig was, Rusland voor de val van “De Muur” was namelijk verboden voor motorrijders/via een simpele truc die ik verzonnen had was het me 1 jaar eerder al gelukt), want dat zou nooit gaan lukken. We zijn gewoon vertrokken en 13 dagen lang kregen we elke dag op de meest onmogelijke en werkelijk totaal bizarre manieren benzine. Ik vertrouwde er blindelings op dat we elke dag – gedurende 6.500 km! – genoeg benzine zouden krijgen. Ralf kon zich daar niet aan overgeven, maar dag na dag begon hij mij beter te begrijpen. Wat er tijdens deze motorreis gebeurde is absoluut niet in woorden te vatten, ik zeg op dat soort momenten altijd “engeltjes bestaan”, ha, ha. Of die bestaan is ook een hypothetische vraag…
Het klimaat is verantwoordelijk:
In warme landen leven mensen buiten en is er een groepscultuur met een sterke sociale controle, in koude landen leven mensen binnen, is de cultuur individualistisch met weinig sociale controle en daar kan je dus jaren dood in huis zitten.
Opvallend dat de overleden vrouw niet als verantwoordelijke wordt gezien, net zo min als al die mafkezen die op het spoor lopen. Die vrouw had er immers zelf voor gekozen om geen contacten met anderen meer te onderhouden, zelfs niet met haar dochter.
hoe ongelooflijk moeilijk het is om een oordeel te vellen over morele verantwoordelijkheid
Nee dat is het niet. Mensen zijn zelf verantwoordelijk voor hun daden en beslissingen. Daar heeft een toevallige voorbijganger niets mee van doen.
(En in het trolleyprobleem zou ik de handel op spoor drie zetten waar helemaal niemand loopt.)
Kan iemand Daan niet op het juiste spoor zetten?
Niet weer Daan met zijn motorreis…. When does the hurting stop?
@5: Mensen zijn zelf verantwoordelijk voor hun daden en beslissingen.
Dat is wel erg existentialistisch (en dus onjuist).
Mensen worden vaak ook door omgeving, gezondheid, geestelijke gesteldheid… noem maar op, factoren en actoren buiten henzelf maar vanuit de samenleving, gedwongen bepaalde beslissingen te nemen. Ook zakken ze mogelijk na jaren gefrustreerd iets proberen wellicht weg in een lethargie. Het kan psychologisch/psychiatrisch zijn.
Probleem is dat jij niet alle factoren kent. En daar gaat het filosofisch probleem over.
Het denken over factoren die je niet kent maar wel een rol spelen is empathie. Het gebrek daaraan geeft [Godwin].
Gedachtenexperimenten zijn net vuurtorens, goed als baken, slecht als doel. Je moet er mee spelen, er mee omgaan en het probleem tot je door laten dringen.
En misschien was de vrouw inderdaad zelf wel het probleem. Daar geef ik je absoluut gelijk in. En die mogelijkheid ontbreekt in het gedachtenexperiment. Maar dan wordt de vrouw de wisselwachter want zij neemt de beslissing. En dan kun je de moraliteit van haar beslissingen gaan toetsen. Was het wel terecht wat zij heeft gedaan?
@8 Existentialisme heeft er niks mee te maken, het is meer Ockham’s scheermes: maak een probleem niet ingewikkelder dan nodig.
Al die factoren die je noemt (gezondheid e.d.) zijn bedoeld om die vrouw vrij te pleiten van haar verantwoordelijkheden, maar je realiseert je niet dat die net zo goed kunnen gelden voor alle derden; hoe gezond zijn die dochter of toevallige voorbijganger. Door de verantwoordelijkheid af te schuiven op bijv. gezondheid verleg je alleen maar het onderwerp van het vraagstuk.
Dat we niet alle feitelijke omstandigheden kennen betekent niet dat we niets kunnen zeggen over wat we wel weten. In feite doet de gastredacteur dit ook.
Je ad hominem is misplaatst en getuigt niet van de flexibele geest die iemand die wil spelen met gedachtenexperimenten geacht wordt te bezitten. Oftewel: wat je zegt dat ben jezelf.
De media gaan vooral in over hoe zielig het is dat iemand eenzaam sterft. De mogelijkheid dat de overledene die eenzaamheid zelf gekozen of bewerkstelligd heeft past niet in het zielige verhaaltje. Linksdragenden voegen daar automatisch aan toe dat die zieligheid de schuld is van de maatschappij, de regering, het neo-liberalisme, kortom de andersdenkenden, en doen alsof het een politiek probleem is.
Het is niet eens een maatschappelijk probleem.
@3: zeg uhh grote censuur meelezer…laatst was een reactie van mij gedelete wegens of topic…..
rare stad dat rotterdam, hier in amsterdam gaat ieder jaar de straat wel eens open, en willen mensen toegang naar je huis!
Dus uiteindelijk kan ik hooguit een jaartje in huis liggen rotten.
@3 Ja, we snappen het. Je hebt een passie voor motoren. Je hebt dan ook wat motorreizen gemaakt, en sindsdien is alles voor jou relateerbaar aan wat je tijdens die motorreizen heb meegemaakt. Voor mij, en anderen met mij, wordt dat echter niet duidelijk. Dus #10: +1
Naar het schijnt had de mevrouw in kwestie tegen haar dochter gezegd geen contact meer te willen. Ik zeg: ja dit gebeurt gewoon af en toe bij eenzame mensen, so what?
@3: Helpt het,
als ik bevestig dat het welletjes is geweest?
@14: nounou, er zullen aan Daans motorreis best een heleboel wezenlijke problemen op te hangen zijn. Maar dan moet hij die er wel iets beter uithalen, en niet alles in het vage laten hoe onvoorstelbaar het was weet je wel en nu rijd ik elektrisch. Ik persoonlijk zou wel eens een aantal van die bizarre manieren willen weten waarop hij en zijn vriend Ralf aan benzine kwamen, vooral de manieren waarop er bij Daan morele verantwoordelijkheid meespeelde dan wel ontbrak – en dat zou dan, bingo, helemaal on-topic zijn.
Eigenaardig.
Sargasso profileert zich met de slogan ‘hopeloos genuanceerd’ en ‘investeer in inhoud’. Om vervolgens postjes als dit, wat gewoon letterlijk michael sandel overtypen is, te plaatsen. Gaap.
Misschien moet sargasso eerst even wat investeren in een betere redactie?
Dit zijn inderdaad gedachte-experimenten, de situaties zullen zich nooit zo haarscherp voordoen als in het echt. In het echt denk je dat je die man op dat andere spoort nog wel kan waarschuwen voordat de trein bij hem is. Of misschien kan je de situatie niet goed overzien.
Dit soort experimenten gaan doorgaans uit van een situatie waarbij alle variabelen bekend zijn en dat is in de praktijk vrijwel nooit het geval. Daarnaast kan je bij een experiment nadenken over wat je moet doen. In de werkelijkheid is de tijd vaak te kort om precies te weten wat je moet doen.
Dus de keuzes die mensen in zo’n experiment maken, zeggen helemaal niets over reele morele problemen.
Dat is dus onzin.
Ten eerste geven die experimenten inzicht in hoe onze moraliteit in elkaar staakt. Ten tweede komen morele dilemma’s in de praktijk wel degelijk voor, misschien niet in de letterlijke vorm van het experiment, maar wel in de geest van het experiment (een beslissing waarmee je sommige mensen bevoordeeld, en andere benadeeld komt vrij vaak voor, en soms kan het ook om leven en dood gaan).
De AOW (en misschien pensioen) werd(en) gewoon doorbetaald, 10 jaar lang. Dus alle rekeningen werden waarschijnlijk ook allemaal (automatisch) doorbetaald.
Als je dan ook nog eens geen contact wil met dochter en misschien andere mensen (en je kent je buren niet) dan is dat toch wel een merkwaardige samenloop van omstandigheden.
Zolang je de rekeningen maar betaalt wordt je 10 jaar als dode niet gevonden.
@18: Ik zeg niet dat morele dilemma’s in de praktijk niet voorkomen, ik zeg alleen dat experiment en praktijk niet met elkaar vergelijkbaar zijn omdat er in de laatste situatie veel meer onzekerheden zijn en de beslissing doorgaans in een veel korter bestek moet worden genomen, zonder reflectie. Komt nog bij dat je in een experiment WEET dat het een experiment is en dus emoties minder zwaar laat meewegen.
Op het moment, dat dit voor iemand een moreel probleem wordt, waar hij of zij over na gaat denken, wordt de beslissing waarschijnlijk voor hen genomen, want de trein wacht echt niet totdat die persoon een beslissing heeft genomen. Als de persoon snel een beslissing neemt, is het voor die persoon blijkbaar geen moreel dilemma…
@16: is dat nog een gedachte-experiment? Want het is natuurlijk nog veel eigenaardiger, dat je de moeite neemt te reageren, als je het artikel zo slecht vindt. Of heb je gewoon een hekel aan iemand bij de redactie van Sargasso, of een ander motief voor je ad hominem?