Marcus Aurelius kan dan wel een volger van de Stoa zijn geweest, bij het lezen van zijn Overpeinzingen doemt soms eerder het beeld op van een Atlas, die het gewicht van de hele wereld op zijn schouders voelt rusten. Hoezeer de keizer ook kennis meent te hebben van het stoïcijnse levensgeluk, op veel lezers komt hij wat weemoedig en zelfs fatalistisch over. Zijn worstelingen onthullen kortom dat het leven ook voor een stoïcijn soms zwaar is.
Stoa en epicurisme
Daarom nu even een vergelijking met de tactiek van de epicuristen. Zij hanteren eigenlijk de omgekeerde strategie: epicuristen raden mensen aan zich terug te trekken in hun tuin met vrienden. Ze maken de wereld niet oneindig veel groter, zoals de stoïcijnen doen. Om de wereld dragelijk te maken, maken zij hem juist kleiner.
Misschien maken de epicuristen het leven daarmee wat makkelijker voor zichzelf, maar voor de stoïcijn is deze tactiek geen optie. Voor hem heerst immers de waarheid dat alles met alles samenhangt, en met dat in het achterhoofd is een ontsnapping eigenlijk onmogelijk. De stoïcijnen zien hun betrokkenheid als een natuurgegeven.
Daar hoort de stoïcijnse overtuiging bij dat de hele wereld deterministisch in elkaar zit. Zoals we zagen stelden de eerdere stoïcijnen al dat alles met ijzeren natuurwetten aan elkaar geklonken is. Zij verschilden met Epikouros van mening dat er niet zoiets als toeval bestaat.
Determinisme en toeval
Marcus Aurelius was echter niet zo dogmatisch. In zijn werk haalt hij het epicurische idee dat toeval zou kunnen bestaan een aantal keer aan. Hij beschouwt dat echter als een horrorscenario. Als alles zou bestaan uit toevallig rondvliegende atomen, dan is alles immers zinloos! Marcus Aurelius houdt liever vast aan het idee dat alles volgens een door de Natuur bepaald plan verloopt. Dat stelt hem veel meer gerust.
Met andere woorden, voor mensen die geloven dat in een puur deterministische wereld alles koud en zinloos is, is het wellicht interessant te beseffen dat er denkers waren die juist het tegenovergestelde dachten. Denkers die juist de wereld van het toeval als koud en zinloos beschouwden, en daarom het determinisme omarmden.
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.
Reacties (3)
Ik heb nooit begrepen waarom je een fundamenteel deterministische realiteit zinlozer of kouder zou vinden dan fundamenteel toeval. Of andersom.
Inderdaad.
Hoe dan ook zijn de kleinste oorzaken altijd voor ons onzichtbaar, dus we kunnen nooit het verschil tussen een toevallige oorzaak en een deterministische oorzaak waarnemen.
(de kwantummechanika gaat uit van toeval, volgens het experiment van Alain Aspect (EPR).
Maar we kunnen niet uitsluiten dat een oorzakelijk verband ontstond toen Aspect zijn instrumenten neerzette, of toen ze gebouwd werden, of toen hij geboren werd bij wijze van spreken)
Het gegeven dat er zoveel uiteenlopende levensdenkwijzen zijn die elkaar vaak ook nog eens tegenspreken, onderstreept hoe wanhopig maar vruchteloos het streven is om greep op het toeval en de chaos te krijgen in de vorm van zingeving en begrip. Omdat die er niet is. We zijn, en beter maken we er het beste van voor anderen en onszelf. That’s all