Beeldtaal is de overdracht van gedachten waarbij het geschreven woord – geheel of gedeeltelijk – vervangen is door beeld. In de maanden augustus en september publiceert Willem Visser (beeldend kunstenaar, psycholoog en tekstschrijver) op zaterdagochtend artikelen over beeldtaal aan de hand van voorbeelden uit kunst, psychologie en alledaagse waarneming.
Vandaag een paar losse eindjes en korte aanvullingen bij eerdere bijdragen, voordat ik volgende week deze serie afsluit met ‘retorica en beeldtaal: de kunst van het overtuigen en emotioneren’
Het bezoldeffect
Optische illusies zijn de paradepaardjes, zeg maar de Houdini-acts van de beeldtaal. Er zijn tal van sites met een overzicht. Ik noem er een paar: sandlotscience, Michael Bach en anamorphosis.
Hierbij een huiselijke toevalstreffer: op de markt had ik twintig perssinaasappels gekocht. Die zaten in een plastic tas. Op zich al hartstikke fout natuurlijk, maar citrusfruit in een plastic zak kan ook nog eens gaan schimmelen. Daarom had ik ze verdeeld over een paar netjes, omdat we in huize Visser op onze zondagse perssessie niet twintig sinaasappels tegelijk opmaken.
Toen ik twee netjes naast elkaar had liggen viel me ineens iets op: het persfruit in het rode netje leek donkerder en helderder van kleur dan die in het lichtgroene.
Foto: Willem Visser
Terwijl het wel degelijk om dezelfde ‘lichting’ ging.
Deze deelgrotingen laten dat ook zien.
De omlijsting is het gemiddelde oranje van beide sinaasappels.
Er bestaat een naam voor het verschijnsel dat dezelfde kleur in de ene context anders lijkt dan in de andere: het bezoldeffect. Het is een optische illusie die is vernoemd naar de Duitser Wilhelm von Bezold (1837–1907), hoogleraar meteorologie. Hij ontdekte dat dunne lijnen in een bepaalde kleur verschillend worden waargenomen afhankelijk van de aangrenzende kleuren.
Hier het klassieke voorbeeld:
Met mijn persfruit gebeurde iets soortgelijks; de groene en rode ‘lijntjes’ van de netten veroorzaakten blijkbaar voldoende verschil in context. Dat zorgde ervoor dat de combinatie sinaasappels + rood een andere kleurervaring opleverde dan zelfde sinaasappels + lichtgroen.
Camouflage
Ik schreef eerder:
Camoufleren betekent letterlijk ‘onopvallend maken; wegmoffelen; onzichtbaar maken’. Het is ontleend aan het Franse camoufler waarin we invloed vinden van camouflet, wat letterlijk betekent ‘rook die in iemands gezicht geblazen wordt’. Dit zou zijn overgenomen uit het Italiaanse camufarre dat gevormd is uit capo (hoofd) en mufarre (verhullen).
Deze zomer werd ik verrast door een andere huiselijke toevalstreffer:
Foto: Willem Visser
‘Het Laatste Avondmaal’ als zoekplaatje
Han van Meegeren kwam ter sprake in het artikel over meestervervalsers.
Technisch was Van Meegeren een meesterlijk vervalser.
Maar schilderkunstig of compositorisch?
Vergelijk een écht jeugdwerk van Vermeer met een vervalsing van Van Meegeren die moet doorgaan voor een jeugdwerk van Vermeer en de verschillen lopen wel heel erg in het oog.
In 1939 sleet hij dit schilderij voor 1,6 miljoen gulden aan de Rotterdamse havenbaron en kunstverzamelaar D.G. van Beuningen.
Ik had het als zoekplaatje toegevoegd aan mijn artikel over beeldtaal en kunstvervalsers. De vraag was: voor de dertien figuren heeft Van Meegeren er een aantal twee of zelfs drie keer als ‘model’ gebruikt. Heeft u ze gevonden?
Modellen of sjablonen?
1
Er staan drie oudere heren met grijze baard op het schilderij.
De familieovereenkomsten zijn bijzonder sterk; kapsel, baard en gezicht zijn nagenoeg gelijk.
2
Links en rechts staan twee jongere mannen met sluik haar. Zij lijken elkaars spiegelbeeld; alleen kijkt de ene nogal wantrouwig en de ander blij. Als je goed kijkt, zie je de gezichtsuitdrukking van de blije staande man terugkomen bij de man die links hardop met gevouwen handen zit te bidden. Het zou me ook niet verbazen als de verzaligd kijkende man die volop in het licht zit, gebaseerd is op hetzelfde gezichtsmodel.
Ik vermoed zelfs dat de figuur die rechts met zijn rug naar ons zit, een kloon is; haardracht komt in ieder geval sterk overeen. In dat geval zou Van Meegeren maar liefst vijf figuren op één model (of moet ik zeggen sjabloon?) gebaseerd hebben.
3
In de achtergrond staat een man met een baardje in een rood gewaad die en face is weergegeven. Rechts van hem, tussen de oudere man met baard en de met zijn rug naar ons zittende figuur, zien we ook iemand met zo’n baard en profil die een broer zou kunnen zijn.
De term ‘boeventronie’ borrelt bovendien onwillekeurig in mij op.
Maar dat is nog niet alles. Links zit ook iemand met zijn rug naar de toeschouwer. Zijn kapsel en baard en het weinige wat we van hem zien, vertoont veel overeenkomst met de twee andere.
De enigen die we niet direct tot iemand anders kunnen herleiden is de prominent centraal geplaatste Christus zelf en de naast hem zittende persoon, die zowel voor een man als een vrouw zou kunnen doorgaan.
Overigens zijn deze twee wel weer te herleiden tot een andere vervalsing van Van Meegeren, namelijk in de Emmausgangers uit 1937 dat zich al in Boijmans bevond.
Kijk maar:
Trouwens, nu we toch bezig zijn; komen we ook de twee mannen in geel en blauw in de voorgrond niet in vier- (of vijfvoud) als sjabloon tegen op ‘Het Laatste Avondmaal’?