ACHTERGROND - De pauselijke encycliek ´LAUDATO SI’ heeft geen betekenis in de rationele wereld en is niets anders dan een oproep en slimme propaganda om zieltjes te werven, aldus deze gastbijdrage van onze reaguurder HansR. Het artikel verscheen eerder op zijn weblog.
Op 24 mei 2015 heeft Paus Franciscus een encycliek de wereld ingestuurd: LAUDATO SI’ over de bedreiging door de roofbouw van de mens op de aarde inclusief klimaatverandering. De eerste encycliek van zijn hand sinds zijn verkiezing in 2013. Het is geen eenvoudige encycliek, het is een encycliek die het belangrijkste wereldprobleem van vandaag behandeld: de roofbouw die de mensheid pleegt op de aarde en de gevolgen daarvan.
Ik heb in mijn laatste pagina aangegeven, dat ik een relatie zie tussen de katholieke politiek en de grote wereldproblemen. Niet vreemd dus dat ik reageer. Zeker ook omdat het niet alleen bedoeld is voor gelovigen maar voor juist ook voor iedereen (par. 3: I would like to enter into dialogue with all people about our common home). Laat een ding duidelijk zijn, los van het hierna volgende denk ik, dat het beschreven probleem reëel is. De vraag is of een spirituele benadering, zeker een door de Roomse kerk, juist of zelfs gewenst is.
Ik denk niet dat het zinvol is elk kritiekpunt apart te benaderen, het is een stuk voor gelovigen. Hoe graag de paus het ook wil laten zijn voor iedereen, het is een stuk voor gelovigen. De encycliek heeft een totaal van 172 referenties en geen van die referenties is een wetenschappelijke. Het zijn verwijzingen naar de bijbel, naar eerdere toespraken waarin gerefereerde citaten zijn bevat en naar bisschoppelijke en pastorale brieven enz…
Hoewel Chapter I: What Is Happening To Our Common Home? een beschrijving geeft van de problematiek – het leest als een samenvatting van Wildgroei van Rob Hengeveld – en er verderop in het stuk gevraagd wordt om een dialoog met de wetenschap, is er geen enkele referentie naar die wetenschap.
De vraag is die ik mij dus stel is: wat is de betekenis van deze encycliek? En die betekenis wil ik hier analyseren zonder op de inhoud in te gaan.
Allereerst, wat is een encycliek? Ik geef de antwoorden uit twee bronnen:
“Een encycliek is een belangrijke pauselijke brief, waarin de paus zijn leergezag inzake geloof en zeden uitoefent” (RKK).
“De inhoud van een encycliek is niet per se onfeilbare leer – als onfeilbaar gedefinieerd wordt alleen die leer inzake geloof of zeden (of inzake de natuurwet) beschouwd, die bij definitieve act als bindend is afgekondigd en waarvan uitdrukkelijk vaststaat dat die onfeilbaar is gedefinieerd (Codex Iuris Canonici 1983, c. 749 §§ 1 en 3) -, maar de inhoud behoort wel grotendeels tot de katholieke leer in wijdere zin. Het is daarom een uitdrukking van het gewone leergezag van de paus. Encyclieken zijn (gewoonlijk) geen wetgevende teksten en zij worden tegenwoordig geadresseerd aan heel de Kerk en alle mensen van goede wil.” (Wiki)
De encycliek is dus een belangrijk document. Omdat het geen geloofsdocument sec is valt het voor mij in de context van de sociale leer van Rooms katholieke kerk (2004).
De sociale context, waarin die sociale leer zich heeft ontwikkeld, is die van de 19e en 20e eeuw. De periode van na de Franse revolutie dus. De lijst met encyclieken sinds Gregorius XVI is aanzienlijk. Als we de inhoud bekijken en de echte geloofszaken (als oktobergebed, bidden tot Maria enz…) opzij zetten en alleen kijken naar de sociale leer dan vallen er een paar zaken op:
- Voor de 19e eeuw was er geen samenhangend beschreven kerkelijk idee over sociale systemen, hoe mensen zich dienden te gedragen – buiten het geloof – en de samenhang van geloof en samenleving. Dat gezegd, is er wel degelijk een rode draad in het handelen van de kerk: samenwerking met de wereldmachten in de machtsuitoefening over ‘het volk’. De geldstroom en de verdeling van het geld reflecteerde die macht tezamen met de onderdrukking die de uitvoering van de macht door adel en kerk met zich bracht. Een en ander conform mijn beschrijving in ‘Niet naar Santiago’.
- De kerk verzet zich tegen alle sociale ontwikkelingen van de 19e en 20e eeuw en vooral tegen de geestelijke vrijheid van iedereen. Mirari Vos, de enige encycliek van Gregorius XVI, begint daarmee. De weerstand wordt verder uitgewerkt in latere encyclieken als Quanta Cura. De weerstand tegen alle sociale stromingen, die de kerk terugdringen – met als angstbeeld de scheiding van kerk en staat – neemt toe. De vastlegging van alles wat fout is in de wereld wordt vastgelegd in de Syllabus Errorum.
- De verzetsstroming van de Rooms-katholieke kerk wordt in 1891 bijgestuurd met de encycliek Rerum Novarum en arbeiders wordt o.a. toegestaan medezeggenschap te hebben maar socialisme wordt afgewezen. De kerk lijkt een sociaal gezicht te krijgen.
- Rerum Novarum is een binnen de kerk revolutionair stuk dat wordt gevolgd door meerdere encyclieken die uiteindelijk worden geïncorporeerd tot de de sociale leer van Rooms katholieke kerk.
Al deze encyclieken zijn in hoge mate reactief, de kerk is het niet eens met de sociale ontwikkelingen van liberalisme tot communisme. In de 19e eeuw vooral omdat het haar machtspositie ondermijnt, in de 20e eeuw vooral omdat ze zich lijkt te realiseren dat macht alleen, niet ontstaat uit zichzelf, maar een basis nodig heeft. Door zich te richten op de negatieve gevolgen van gouvernementele maatregelen die genomen worden zonder invloed van de kerk, voert ze propaganda voor zichzelf. Een soort van: kijk eens hoe slecht het gaat zonder ons en ons spiritueel leiderschap.
Het begin van de 20e eeuw ziet een hervorming van de codex (het canoniek recht, in 1917 onder andere door Pacelli, de latere Pius XII) en na de vorming van het Vaticaan als staat (in 1929 onder Pius XI in samenwerking met Pacelli) en de creatie van het concordaat met Duitsland (1933 door Pacelli).
Het Vaticaan had zich sinds 1789 verzet tegen alle sociale ontwikkelingen die zich buiten haar invloed vormden. Toen in 1870 haar alleen nog het grondgebied van het Vaticaan restte riep de paus zichzelf uit tot ‘Gevangene van het Vaticaan’. Het is de beweging van Pacelli, die het Vaticaan weer midden in de sociale structuren van de wereld brengt en die de kerk in de context van wet en recht, met de nieuwe Codex en concordaten in de moeilijke situatie van de jaren 1900 tot 1950, weer positioneert als gesprekspartner met invloed. En die invloed blijkt, zoals altijd door de eeuwen heen, van belang voor de wereldlijke macht. De nieuwe samenwerking tussen religie en staat, tussen het Vaticaan en (westerse) landen, krijgt vorm.
De kerk heeft tot de 19e eeuw altijd in samenwerking met de adel de machtspositie gehad en ziet zich nu genoodzaakt om het volk daarbij te winnen, niet alleen op basis van geloof, maar ook op basis van materiële zaken als bestaansminima en beslissingsrecht over eigen leven. De kerk zoekt technieken om om te gaan met de democratie.
Als Pacelli overlijdt, staat er weer een zelfbewuste kerk, die haar invloed uitbreidt en haar machtsbasis weer zoekt. Daarmee is ze weer de wig in het spel van de democratie: staat en volk, staat door het volk, wordt uitgespeeld en bewerkt door Rome. Geheel volgens de regels van het spel alsof Rome een lobby-machine is. Seksuele uitspattingen worden met liefde onder het vloerkleed geveegd, rekenschap afleggen van verantwoordelijkheden blijft moeilijk voor het religieuze instituut.
Concluderend zien we dus een encycliek die, net als alle vorige encyclieken, reactief is en past in de afwijzing van alles wat de mens doet en wat al eerder in encyclieken was afgewezen. Encyclieken zijn negatief: afwijzend naar dat wat de mens doet zonder toestemming van Rome.
LAUDATO SI’ is tegelijkertijd het aanwenden van invloed en het zoeken van een nieuwe machtsbasis. Dat alles op basis van wetenschappelijk geconstateerde problemen (zie Chapter I van LAUDATO SI’ ) zonder de wetenschap te benoemen. Te vragen om een dialoog met de wetenschap zonder te zeggen hoe dat zou moeten.
En als er dan een oplossing wordt gepresenteerd is het God, bijbel en liefde:
De liefde moet aanwezig zijn in elke sociale relatie en haar doordringen. Dit geldt in het bijzonder voor hen die verantwoordelijk zijn voor het welzijn van de volken. Zij moeten “trachten bij zichzelf te onderhouden en in anderen op te wekken de koningin en meesteres van alle deugden, die de liefde is. Het heil moet immers voornamelijk van overvloedige uitstorting van de liefde verwacht worden. Wij bedoelen de christelijke liefde, die het Evangelie in ’t kort samenvat, en altijd klaar staat om zich voor het geluk van anderen op te offeren”. Deze liefde mag “sociale liefde” of “politieke liefde” worden genoemd en moet het ganse menselijke ras omvatten. “Sociale liefde” is de antithese van egoïsme en individualisme. Zonder het sociale leven te willen verabsoluteren — zoals in het geval van kortzichtige perspectieven die zichzelf beperken tot sociologische interpretaties — mag men niet vergeten dat de integrale ontwikkeling van de persoon en de sociale groei elkaar wederzijds beïnvloeden. (uit: de sociale leer van Rooms katholieke kerk, par. 581).
Er wordt gemakshalve vergeten dat in naam van de kerk en de liefde nogal wat mis is gegaan. In de afgelopen twintig eeuwen. Ik besluit Niet Naar Santiago en Weer Terug met:
De Roomse Kerk heeft het niet beter gedaan. Moord, verkrachting, eigendunk, incest, corruptie, machtswellust, noem maar op. En bovenal zelfverrijking. Alles dat we nu kennen van de machtssystemen heeft de Kerk ook gehad. Een excuus is niet genoeg. Zij heeft haar beurt gehad. Kom over tweeduizend jaar nog maar eens kijken.
Het is goed. Het is zoals het is. Laat het geld het terugkoppelingssysteem maar vormen.
Alles voor Mammon.
Er is een nieuwe god en zijn Kerk is de bank.
We hebben geen encyclieken of kerk meer nodig. Een puinhoop kunnen we er zelf wel van maken, een oplossing kunnen we ook zelf vinden. Er is voldoende basis voor ethiek zonder religie.
Een derde wiel in het spel van de democratie om de democratie en haar rationele basis te laten ontsporen. LAUDATO SI’ heeft geen betekenis in de rationele wereld. Het is een oproep en slimme propaganda om zieltjes te werven.
172 religieuze referenties staan misschien mooi maar zijn betekenisloos: WC-eend zegt, dat WC-eend gelijk heeft.
Reacties (16)
Met een beetje redactie is hier best nog een leuk stukje van te maken.
@1: Leuk! Meld je aan via info@sargasso! :-)
Ik krijg de indruk dat dit stuk geschreven is door iemand met een afkeer van de katholieke kerk.
Wat de auteur lijkt te willen zeggen is:
1) de katholieke kerk hult zich in deze encycliek als vanouds in de herdersmantel van de morele autoriteit, maar met haar track record kan ze helemaal geen beroep doen op die autoriteit.
2) ze verankert die autoriteit ook nog eens op premoderne religieuze voorstellingen, die voor een redelijk mens na de Verlichting en moderniteit volstrekte apekool zijn.
3) het gewicht ligt daarmee in deze encycliek niet op rationele argumenten, maar op irrationele (‘spirituele’) argumenten.
4) het enthousiasme waarmee deze encycliek wordt begroet schrijft het instituut van de katholieke kerk aldus ten onrechte een morele autoriteit toe die ze absoluut niet verdient (zie 1,2,3).
Heb ik het zo goed samengevat, Hans?
Ik vind het alleen maar goed dat er geen enkele link met wetenschap bestaat. Die 2 hebben niks met elkaar gemeen. En in die zin is de conclusie van de schrijver ook in orde; de kerk is gewoon met zichzelf bezig.
Wat ik wel interessant vind is dat het kennelijk heel goed mogelijk is om een (m.i. positief) document als Laudatio Si op te stellen die volledig z’n basis heeft in het geloof. Als ik de doorsnee CDA’er (en erger) moet geloven dan kan roofbouw nooit roofbouw zijn, want die baard op z’n wolk maakt alles altijd weer in orde. Het kan nooit op.
Wat ik daarom ook geen juiste conclusie vind is dat het zieltjes werven is. Heel veel rovers-zieltjes zullen zich afkeren. En dat zie je nu al gebeuren.
@4: Maar die link is er wel degelijk. Kijk maar eens naar de Katholieke Universiteiten die er in Nederland en België zijn. Welke wetenschappelijke ontdekkingen daar zijn gedaan, zoals de grote knal.
@5: huh? Ja en dan zijn katholieke geloofsbelijders die aan wetenschap doen zeker ook een link?
Nou nee.
@3: Prima. Ik had het niet zo kort uit kunnen drukken, dank :)
@4: …dat het kennelijk heel goed mogelijk is om een (m.i. positief) document als Laudatio Si op te stellen die volledig z’n basis heeft in het geloof.
Het probleem is dat je dus op basis van geloof alles kunt beweren en dat wordt ook gedaan. En ja, natuurlijk valt dat soms goed maar soms valt dat ook slecht. Het probleem is dat bv de beoordeling of iemand ketter (of heks oid) was of niet, gebeurde op religieuze gronden. Dat kostte levens. Op dezelfde wijze zijn oorlogen begonnen en is wetenschap getraineerd als het onwelgevallig was. Je kunt religieuze gronden gewoon niet weerleggen: het wordt gevoeld. En wat doe je als religieuzen bv voelen dat zwarten minderwaardig zijn (om maar iets te roepen). Waarom is dat dan slecht en is Laudatio Si’ goed? Het is dezelfde waarheidsgrond, dezelfde waarheidsvinding.
Die onmogelijke basis van waarheid (die de kerk claimt!) is een reden om dit soort stukken af te wijzen voor extern gebruik, waarschijnlijk zelfs voor elk gebruik.
En mijn afwijzing van de Roomse kerk – ja @Prediker idd letterlijk afkeer – ligt daarin: haar waarheid is opportunistisch, reactionair, en leidt lang niet altijd tot goede dingen. Het is de waarheid van de WC-eend. Alleen het goede uit de waarheid halen is cherry-picking (zelfs avant la lettre want dat gebeurt al eeuwen, de waarheid van de kerk bestaat uit haar successtory’s en niet uit haar falen, propaganda is Rooms).
De samenvatting van de redactie dat het niets anders dan een oproep en slimme propaganda om zieltjes te werven gaat wat ver, maar ik lig er verder niet wakker van, ik had de kers zelf op het bord gelegd.
De invloed die de kerk wenst, is die zoals men kent in een theocratie (lees hun sociale leer en zie hun handelen). Ik denk niet dat dat wenselijk is.
@5: Misschien kom ik nog eens terug op de wetenschappelijke instituten van het Vaticaan. Ik zou me daar toch niet teveel (wetenschappelijks) bij voorstellen.
@7:
Ik heb begrepen dat bijvoorbeeld de Vaticaanse sterrenwacht wel respectabel wetenschappelijk werk doet. Misschien wel ingegeven door de angst dat ze nog eens zo’n fout zouden maken als met Galilei, wie zal het zeggen.
Verder heb je groot gelijk met je stuk. Jorge Bergoglio probeert vooral om de kerk nog relevant te laten lijken in de 21ste eeuw. Een tamelijk wanhopige poging, zo lijkt het.
“We hebben geen encyclieken of kerk meer nodig. Een puinhoop kunnen we er zelf wel van maken, een oplossing kunnen we ook zelf vinden.”
Wie zijn ” we” dan wel? de westerse intellectuele elite?
Dat van die puinhoop is duidelijk, dat van die oplossingen daar heb ik minder vertrouwen in.
“LAUDATO SI’ heeft geen betekenis in de rationele wereld.”
Leven we in een rationele wereld dan? die rationele wereld is een illusie die slechts bestaat in de hoofden van diezelfde westerse intellectuele elite.
Religies waren ten tijde van hun ontstaan vernieuwende bewegingen die door institutonalisering en kaping door machthebbers verstarden in een behoudende kracht. Maar blijkens de bevrijdingstheologie, waarvan deze paus een telg is is het niet onmogelijk om die vernieuwende essentie te hervinden.
Laat ons hopen dat in de post-seculiere 21ste eeuw ook het elitaire verstarde westerse verlichtingsdenken zich weet te hernieuwen.
Teleurstellend dat de paus niet wil inzien dat de katholieke kerk zelf onverantwoord bezig is door nog altijd tegen contraceptie te zijn. Overbevolking wordt gewoon nog steeds niet als probleem erkend.
Verder maakt hij gewoon een heleboel goede punten, en het heeft effect als hij ze maakt. Een kwart van de Amerikanen zegt zich milieubewuster te zullen gaan gedragen als de paus daartoe oproept.
Dat de paus van ecologisch bewustzijn een morele issue maakt is juist heel belangrijk. Het moet niet alleen gaan over wat het kost, maar ook over wat het waard is. De Paus en Jesse Klaver, dat wordt een mooi team.
@9:
Vernieuwen is alleen een goed idee als de vernieuwing ook een verbetering inhoudt.
De invloed van de kerk op het openbare leven weer laten groeien lijkt me geen verbetering, en dus ook geen goed idee.
@11
of het een goed idee is of een verbetering in het midden gelaten. maar het is gewoon een realiteit dat religie wereldwijd en ook in dit kikkerlandje ( voor zover er nog kikkers zijn) grote invloed heeft. Dus kunnen we maar beter blij zijn met een religieus leider die oog heeft voor de wereldproblematiek en op een positieve manier zijn invloed probeert te doen gelden.
Door begrip van/voor wat heilig is ook van interreligieuze dialoog meer te verwachten op het gebied van vredesstichting dan van neoatheistische islamofobie.
@12: Dus kunnen we maar beter blij zijn met een religieus leider die oog heeft voor de wereldproblematiek en op een positieve manier zijn invloed probeert te doen gelden.
Je mist het punt een beetje: de Roomse kerk heeft geen oog voor wereldproblemen, de Roomse kerk heeft oog voor macht en massa. Al het andere is ondergeschikt. Als de massa gelovig ten onder gaat is het beter dan dat ze ongelovig ten onder gaat. Het ten onder gaan op zichzelf is geen probleem voor de Kerk. Het blijven leven ook niet natuurlijk.
Ratio is een bedreiging voor de kerk en die zal ze bestrijden.
Hoe rationeel ze ook lijkt te zijn, spiritualiteit is strijdig met ratio.
Gevoel en rede zijn tegenpolen.
En als je wil begrijpen hoe die kerk functioneert dan moet je zeker de encyclieken en de sociale leer lezen. Het klinkt allemaal mooi die liefde, de bijbel en het evangelie, maar hoe werkt dat nou in de praktijk?
Is dat niet wat Eurocentrisch gedacht? In Latijns-Amerika, Afrika en Azië speelt de katholieke kerk maatschappelijk nog behoorlijk haar deuntje mee hoor.
De VS zijn door en door christelijk, zij het erg protestants.
@13
“Ratio is een bedreiging voor de kerk en die zal ze bestrijden.
Hoe rationeel ze ook lijkt te zijn, spiritualiteit is strijdig met ratio.
Gevoel en rede zijn tegenpolen.”
Ik ben het er helemaal mee eens dat “de kerk” een kwalijk en schijnheilig insituut is. Maar dat zegt niet noodzakelijk iets over de religieuze beleving of over mensen binnen die kerk.
Er is helemaal gen strijdigheid tussen spiritualiteiten en ratio nog minder tussen ratio en gevoel. Tegenpolen zijn onlosmakelijk, één pool is natuurkundig geen pool meer.
Ratio zonder gevoel is even onevenwichtig en gevaarlijk als gevoel zonder ratio.
En spiritualiteit is niet de tegenpôol van ratio maar van materialisme.
Inderdaad is de rol van religie, op zijn best, tegenwicht bieden aan de materiele beslommeringen van het leven, die zonder spiritualiteit het leven en de wereld gaan beheersen en dat is dus waartegen Laudato Si van leer trekt.
@15: Individuele beleving is inderdaad anders dan institutionele beleving. Probleem is wel dat het katholieke vooral institutioneel is. Ik heb het niet over individuele belevingen.
Voor de rest ben ik het eigenlijk niet met je eens maar dat voert voor hier te ver en is eigenlijk denk ik off-topic, in elk geval voor mij.
Ik wil best spirituele beleving van individuen accepteren, maar niet als oplossing van intrinsiek rationele dan wel materiële zaken die op een niet individueel niveau liggen.