Kunst op Zondag verkent Jan van Herwijnen

VERSLAG - De nieuwste expositie in Museum MORE heet ‘Jan van Herwijnen, Tekenen uit mededogen’. Honderd jaar geleden tekende Jan van Herwijnen 32 portretten van psychiatrische patiënten. Mannen en vrouwen, ten voeten uit, dus bijna levensgroot. Deze serie portretten is t/m 9 januari 2022 te zien in Museum MORE in Gorssel. Kunst op Zondag ging op bezoek en sprak met conservator Marieke Jooren.

Serene stilte

Het contrast kan niet groter zijn in deze museumzaal. In deze ruimte stonden tot voor kort 40 schildersezels met daarop de kleurrijke werken van TV-schilder Bob Ross. Ross noemde zijn werk ‘Happy Paintings’. Marieke Jooren conservator gaf de serie tekeningen van Jan van Herwijnen (1889-1965) de titel ‘Tekenen uit mededogen’. De originele titel van deze serie van 32 portretten uit 1920 was: ‘De krankzinnigen’. Niet alleen de sfeer in de museumzaal is veranderd van vrolijk & kleurrijk naar ingetogen & sereen, ook de manier waarop wij anno 2021 naar onze medemens kijken die in psychische nood verkeert.

“Het gaat om het wezen van de dingen en niet om de schijn.”

Uitspraak Jan van Herwijnen (Tv-interview 1963).

Wie is Jan van Herwijnen?

Jan van Herwijnen is op 4 november 1889 in Delft geboren. Hij kwam uit een arbeidersgezin. Hij stopte op zijn elfde met school en vertrok op zijn veertiende naar Engeland. Daar had hij allerlei baantjes. Van Herwijnen was onder andere koksmaat aan boord van een kustvaarder. Jan tekende graag en bezocht als het even kon musea. In het Rijksmuseum kopieerde hij op een dag ‘de spinster’ (1652-1662)  van Nicolaes Maes (Dordrecht 1634 – Amsterdam 1693).

Beurs via het Rijksmuseum

De toenmalige onderdirecteur van het Rijks, Willem Steenhof, zag zijn kleurgebruik én talent. Hij bood Jan in 1912 een beurs aan voor twee jaar. Steenhof’s voorstel om naar de Rijksacademie te gaan, sloeg Van Herwijnen af. Van Herwijnen, voelde zich als Amsterdamse volksjongen met een jeugd vol armoe verwant aan stervelingen met een zwaar bestaan. De autodidact Van Herwijnen ging op zijn eigen manier door met tekenen en schilderen. In 1919 heeft hij zijn eerste expositie aan de Herengracht in Amsterdam, in het gebouw van Tegelhandel Heystee.

“Ik schilderde uit geestelijk zelfbehoud”

Uitspraak Jan van Herwijnen (Tv-interview 1963)

‘Een dwang waar ik niet onderuit kon’

Van Herwijnen had last van een zenuwinzinking. Hij zei hierover: ‘In 1918 was ik weer eens uit mekaar gevlogen’. Toen hij nog maar net hersteld was, besloot hij psychiatrische patiënten te gaan tekenen. ‘Dat moest ik doen – dat was een dwang waar ik niet onderuit kon’, aldus Van Herwijnen. Om privacy redenen mocht hij niet ‘zijn’ oud-mede bewoners in Amsterdam tekenen. Hij kreeg de kans om de bewoners van het Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen in Utrecht, later bekend als het Willem Arntsz Huis, te portretteren. Negen maanden lang reisde Van Herwijnen op en neer tussen Amsterdam en Utrecht om zijn missie te volbrengen.

32 levensgrote portretten

Marieke Jooren is diep in het leven en werk van Jan van Herwijnen gedoken: “Met doorvoeld respect gaf Van Herwijnen in zijn tekeningen een menselijk gezicht aan de bewoners. Vrouwen en mannen die met het label ‘krankzinnig’ aan het zicht van de samenleving waren onttrokken. Je ziet hier geen stereotypen, maar door het leven getekende individuen. Van Herwijnen zette ze in een gestileerd realisme met stevige contourlijnen op papier.” Hij stortte zich bevlogen op ‘zijn’ patiënten tijdens het poseren: ‘Je moet niet tegen ze praten, maar wel een zooitje liefde vanuit je donder op ze sodemieteren’, aldus Van Herwijnen.

“Ik keek ze net zo lang aan tot ik zag dat ze bevrijd
werden van hun hallucinaties”.

Uitspraak Jan van Herwijnen, tekst op museummuur.

Doorbraak voor Van Herwijnen

Marieke Jooren vervolgd: “De tekeningen zorgden voor een doorbraak in Van Herwijnens artistieke carrière. Naast psychiatrische patiënten tekende hij daklozen, blinden, armen en zieken. Zijn portretten spreken nog altijd tot de verbeelding. Ze roepen vragen op over de grens tussen zogenaamd ‘normaal’ en ‘gek’ en over onze (onbewuste) vooroordelen over mensen met een mentale kwetsbaarheid en psychiatrie in het algemeen. Misschien tekende Van Herwijnen zijn ‘krankzinnigen’ niet alleen uit mededogen, maar ook om zijn eigen demonen te bezweren?’

Meer begrip voor ‘geesteszieken’

In de catalogus wordt beschreven dat toen de tekeningen voor het eerst geëxposeerd werden in 1920 in Amsterdam, kunstcritici zeer positief waren. Het werk werd gezien als ‘onbevangen’, ‘bezield’ en er ‘kan een kunstuiting ontstaan van groote overrompelende kracht’. In de recensies beschreven sommigen journalisten dat het hoog tijd was om psychiatrische patiënten anders te bekijken. Van Herwijnen ‘klaagt de samenleving aan, die deze ellende duldt en die er schuld aan heeft’. De tijd was rijp voor meer begrip en een meer humane houding ten opzichte van ‘geesteszieken’. Met een bezoek aan Jan van Herwijnen, tekenen uit mededogen’ kunnen we als bezoeker anno 2021 ook nog veel leren.

Mijn ervaringen met Tekenen uit mededogen:

• Bij het binnengaan van de museumzaal, zijn de stilte en de geblindeerde ramen het eerste dat me opvalt
• In deze serene omgeving lijkt het alsof sommige patiënten de bezoeker aankijken, anderen kijken weg
• De opstelling en de grootte van de doeken (185 x 107 cm) maakt je nederig
• Doordat Van Herwijnen alleen zwart krijt gebruikt, geeft hij de grauwheid van het psychiatrisch ziekenhuis krachtig weer. Het gebruikte papier is in de achter ons liggende eeuw vergeeld waardoor de armoedige sfeer nog smoezeliger wordt
• De patiënten zijn bijna allemaal gekleed in vormloze rokken, broeken en hesjes die er uit zien als gestichtsuniformen. Enkele dames zijn gekleed in nettere kleding. In Het Willem Arntsz huis werd niet gekeken naar rangen of standen. Alle zieken werden afhankelijk van hun geslacht op een vrouwen- of mannenafdeling verpleegd.

Is dit Van Gogh of Van Herwijnen?

• Soms krijg je het gevoel alsof je voor een werk van Vincent van Gogh staat. In zijn latere carrière werd deze periode in het werk van Van Herwijnen door kunstcritici weleens vergeleken met de boeren en arbeiders van Van Gogh. Van Herwijnen vond dit geen vervelende vergelijking
• Van Herwijnen geeft aan dat hij de tekeningen in één uur maakte. Dat vind ik erg moeilijk om te geloven. Ook omdat hij eens zei dat je tijd moest nemen om de patiënten te leren kennen….
• Eerlijk gezegd had ik nog nooit van Jan van Herwijnen gehoord. Maar nu ik zijn portretten van psychiatrische patiënten heb gezien, zal ik hem niet meer vergeten.

Jan van Herwijnen, Tekenen uit mededogen is nog t/m 9 januari 2022 te zien in Museum MORE in Gorssel.

Catalogus

Voor de tentoonstelling is een geïllustreerde catalogus samengesteld. Conservator Marieke Jooren is de schrijfster van deze uitgave. Het voorwoord van Ype Koopmans, voormalig directeur van Museum MORE.
Uitgever WBooks. ISBN 978 94 625 8448 8. Prijs €24,95.

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst.
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en toestemming van Museum MORE, Museum Arnhem en de Jan van Herwijnen Stichting.