Kunst op Zondag | Saladin

In juli 1187 versloeg de Koerdische leider Saladin, sultan van Egypte en Syrië, het leger van het Kruisvaarderskoninkrijk Jeruzalem. Kort na de Slag bij Hattin nam hij ook Jeruzalem in en nog een handvol andere steden. Hij wist echter de havens van het Heilig Land niet te veroveren, zodat een christelijk tegenoffensief mogelijk werd: de Derde Kruistocht, waaraan onder andere Richard Leeuwenhart deelnam. Die slaagde er weliswaar nog niet in Jeruzalem te heroveren maar wist de christelijke posities voldoende te versterken om de Kruisvaarders in staat te stellen de klus in 1229 alsnog af te maken.

In de islamitisch wereld kreeg Saladin een slechte naam. De soennieten beschouwden Hattin als een overwinning waarvan de winst uiteindelijk werd verspeeld, de sjiitische moslims herinnerden zich vooral dat Saladin de sjiitische Fatimidendynastie had beëindigd.

In het westen was Saladins reputatie vanzelfsprekend ook niet al te best. In de Carmina Burana worden de gebeurtenissen beschreven in apocalyptische termen, met Saladin als aanvoerder van ruim twee dozijn met naam en toenaam vermelde vreemde volken.

Mocht u het willen nalezen: de Latijnse tekst rijmt fraai en Google Translate geeft u een aardig idee van wat er zoal wordt gezongen. We zien dezelfde demonisering in de miniatuurkunst: hieronder vecht Richard Leeuwenhart met een als duivel afgebeelde Saladin. (In het echt hebben ze elkaar nooit ontmoet.)

Na de Derde Kruistocht volgde een wapenstilstand en dat kon natuurlijk niet aan het thuisfront worden verkocht als Saladin de antichrist in hoogsteigen persoon was. Steeds vaker werd hij in westerse teksten geprezen om zijn edelmoedigheid. En het moet gezegd: hij wist wanneer hij zich ridderlijk moest betonen. Zo kreeg hij Jeruzalem bijna ongeschonden in handen door het garnizoen redelijke capitulatievoorwaarden te bieden. Vanaf het moment dat de Kruisvaarders wapenstilstanden sloten met Saladin, kwam zijn ridderlijkheid in de westerse beeldvorming vaker naar voren.

De volgende afbeelding, een miniatuur uit een manuscript van de Geschiedenis van de landen overzee van Willem van Tyrus, toont Saladin, die tussen vijf medestanders herkenbaar is aan het rode schild. De miniaturist heeft zelfs geprobeerd Saladins persoonlijke wapenteken, een adelaar, na te tekenen, al lijkt hij het niet helemaal begrepen te hebben.

In de loop der tijden verbeterde het beeld van Saladin verder. De als edele krijger gepresenteerde Arabier paste perfect bij de Verlichtingsideeën over de “nobele wilde” en sprak ook de romantici van de vroege negentiende eeuw aan. In Lessings toneelstuk Nathan de Wijze komt een sympathieke Saladin voor, net als in de roman De talisman van Walter Scott. Gustave Doré toont een stralende veroveraar die, bij het vallen van de avond na zijn overwinning, een maar al te menselijk enthousiasme niet kan onderdrukken.

De Duitse keizer Wilhelm II was voldoende onder de indruk van de ridderlijke Saladin om, toen hij tijdens een bezoek aan Damascus diens wat vervallen tombe zag, een nieuwe sarcofaag aan te bieden. De Damascener autoriteiten namen het geschenk aan maar gaven er de voorkeur aan de oorspronkelijke grafkist op te knappen, zodat Saladin nu twee graven heeft.

In de westerse wereld bleef Saladin onverminderd gelden als een edele krijger. Hier is het intro tot het computerspel Age of Empires II.

En hier is het fragment uit Kingdom of Heaven dat u al van een kilometer afstand zag aankomen:

Nog even terug naar de negentiende eeuw, toen het Ottomaanse Rijk nogal wat westelijke gebieden verloor en steeds meer werd teruggebracht tot zijn oostelijke, islamitische gebiedsdelen. De sultan begon zich nu als moslim te presenteren, nam de titel van kalief weer op en zag in Saladin een mooi rolmodel. Diens concept van de jihad, een defensieve oorlog om de islamitische landen te herstellen en tot een eenheid te maken, paste goed bij de ideeën van de sultan. Hier is een negentiende-eeuws Ottomaans fantasieportret.

Na de Eerste Wereldoorlog zagen ook de Arabieren, die hadden geluisterd naar Wilhelm II, iets in de vergeten held: zoals hun voorouders de Kruisvaarders hadden verslagen, zo zouden zij de Britten en Fransen verdrijven.

Sindsdien is Saladin ook een symbool van Arabisch nationalisme (waarbij het wat ironisch is dat de Arabieren een vooral westers beeld van een edele heerser hebben overgenomen). Zijn unificatie van Egypte en Syrië werd in de twintigste eeuw beschouwd als voorafspiegeling van de verhoopte Arabische eenheid. Toen de Egyptische president Nasser werkelijk zijn land fuseerde met Syrië, was Saladins populariteit helemaal grenzeloos. Hier is Youssef Chahine’s film, Saladin de Veroveraar (1963), waarin de kijker wordt gewaarschuwd voor de boosaardige christelijke Kruisvaarders en waarin Saladin zegt te dromen van een onder één vlag verenigde Arabische natie.

Hier is het standbeeld van Saladin in Damascus, onthuld door de oude president Assad.

En hier is het standbeeld van Saladin in het Jordaanse Kerak, vlakbij een door hem ingenomen kasteel. (Ik moest de foto maken door een ruit, waardoor de kleur niet helemaal goed is; voor het ontbrekende zwaard ben ik niet verantwoordelijk.)

De Syrische bank drukte het hierboven al getoonde portret van Saladin af op het bankbiljet van vijfentwintig pond, samen met de Crac des Chevaliers. Wat ermee bedoeld kan zijn in herinnering te brengen dat Saladin opzichtig faalde bij de belegering van dit kasteel, weet ik niet. Op het biljet van tweehonderd pond stond Saladin trouwens ook.

Ook Sadam Hoessein wist wel raad met Saladin, die net als hij afkomstig was uit Tikrit. Hoessein doopte de omliggende provincie “Saladin” en diende zich aan als degene die, net als Saladin, Jeruzalem zou bevrijden.

Tot slot: ISIS heeft in september 2014 in Tikrit het kasteel waar Saladin is geboren, opgeblazen. Dat past uitstekend in het beleid van de organisatie om erfgoed te vernietigen maar er zou meer aan de hand kunnen zijn: Saladins jihad-concept was fundamenteel anders dan dat van ISIS. Waar de veroveraar van Jeruzalem zich beschouwde als een verdediger en bereid was tactische overeenkomsten te sluiten met tegenstanders, is ISIS veel compromislozer. Voor een Saladin is daarom in de propaganda van ISIS opvallend weinig ruimte.