Kunst op Zondag ontmoet Rembrandt en zijn tijdgenoten

VERSLAG - Voor Kunst op Zondag ging ik terug in de tijd. Het Amerikaanse echtpaar en kunstverzamelaars Thomas & Daphne Kaplan leende naast hun Vermeer aan het Rijksmuseum tegelijkertijd 35 werken uit The Leiden Collection uit aan de Hermitage. Tot 27 augustus 2023 loop je in de Hermitage aan de Amstel door de 17e-eeuwse Nederlandse kunst. Aan de hand van 35 historiestukken herbeleef je het kunstleven in de grote bloeiperiode uit de Nederlandse schilderkunst.

Je moet een historieschilder zijn,
als je een grote meester wilt zijn.

Schilder Boeck (1604) Karel van Mander (Meulebeke 1548 – Amsterdam 1606)

Historiestuk (1626) © Rembrandt Collectie Museum De Lakenhal © foto Wilma Lankhorst.

Het historiestuk

In de tentoonstelling maak je kennis met het historiestuk, een omvangrijk genre in de schilderkunst. Op een historiestuk zie je belangrijke feiten vanuit de geschiedenis. Dat kunnen zowel historische, mythologische als Bijbelse gebeurtenissen zijn. In de 17e eeuw, toen ons land een Republiek was, waren historiestukken erg populair. Naast opdrachten voor de publieke ruimte, zoals paleizen, gemeentehuizen en gildes, kochten mensen privé historiestukken voor in hun eigen huis. Op 25 april jl. was op tv de Oranjezaal in Huis te Bosch te zien. In deze ruimte werden 100 bijzondere Nederlanders gefêteerd op een koninklijke lunch. De inrichting van deze Oranjezaal is op initiatief van Amalia van Solms, de weduwe van Frederik Hendrik in samenwerking met bouwmeester Van Campen tot stand gekomen. Met de door haar gekozen afbeeldingen steekt ze de loftrompet over het leven van haar man en zijn nalatenschap. In de tentoonstelling hangt een historiestuk van Rembrandt met een zelfportret van de schilder (1626) uit de collectie van Museum de Lakenhal. Rembrandt heeft zichzelf in de boog geschilderd. De scepter gaat diagonaal door zijn gezicht.

David geef Uriah een brief voor Joab ( 1619) © Pieter Lastman © foto The Leiden Collection.

Alles draait om Rembrandt

De tentoonstelling is opgebouwd aan de hand van het leven van Rembrandt (1606-1669). Zijn schildersleven wordt verteld in context met zijn leermeester Pieter Lastman (1583-1633) , zijn zeven leerlingen en verschillende schilderende tijdgenoten. Na zijn vertrek uit leiden, ging Rembrandt in Amsterdam in de leer bij meester-schilder Pieter Lastman. Laatstgenoemde werd gezien als een vernieuwer in de schilderkunst. Hij schilderde vooral Bijbelse en mythische scènes waarin hij een scherp oog had voor het landschap. Lastman was goed op de hoogte van de Italiaanse kunst aan het begin van de 17e eeuw. In zijn werk ligt de focus op de uitdrukking in het gezicht, de expressie van handen en voeten. Deze kennis en vaardigheden deelde hij met zijn leerlingen, waarvan Rembrandt de beroemdste is.

Minerva in haar studeerkamer (1635) © Rembrandt van Rijn © The Leiden Collection.

Minerva in haar studeerkamer

Na een aantal kleine ruimtes waarin werken hangen van Lastman en leerlingen van Rembrandt kom je in de grote zaal. Daar sta je als eerste oog-in-oog met Minerva in haar studeerkamer (1635) van Rembrandt. Het is een groot werk van 138 bij 116 centimeter. Dit werk is een mooi voorbeeld van een allegorisch werk, We zien een bekende mythologische held met attributen die verwijzen naar idealen van de Republiek van die dagen. Minerva was een belangrijke godin in de Romeinse geschiedenis. Zij staat symbool voor de goddelijke macht van het verstand, de vindingrijkheid, de menselijke geest en de wijsheid. Ze werd ook gezien als de godin van oorlog en vrede. Minerva is herkenbaar aan de uil en/of aan een wapenuitrusting. Rembrandt stelt Minerva aan ons voor als een rijke, voorname, Hollandse vrouw uit de 17e-eeuw. Ze draagt een jurk met grote pofmouwen en haar lange, blonde haar golft over haar schouder. Minerva zit aan tafel met voor haar een groot boek waarop haar linkerhand rust. Achter haar zie je een stukje van een globe met daarboven een helm en wapenschild. De wereldbol verwijst naar haar veelzijdige kennis, de helm en het schild naar strijd. Minerva kijkt hier weg van de strijd en legt haar hand op de wijsheid. Dit is het eerste werk dat Rembrandt kort na zijn verhuizing van Leiden naar Amsterdam heeft geschilderd.

Hagar en de engel ©Carel Fabritius © foto Wilma Lankhorst.

Rembrandt’s leerlingen

Op de eerste verdieping hangen vooral werken van leerlingen van Rembrandt. Op het overzicht in de hal van de tweede verdieping kun je zien dat hij er zeven had: Isaac de Jouderville (1612-1645); Gerbrand van den Eeckhout (1621-1674); Ferdinand Bol (1616-1680); Carel Fabritius (1622-1654); Gerrit Dou (1613-1675); Samuel van Hoogstraten (1627-1678) en zijn laatste leerling Arent de Gelder (1645-1727). Uit dit rijtje zijn Ferdinand Bol, Gerrit Nou en Carel Fabritius zijn bekendste leerlingen. Bol zette zijn schildercarrière voort in Amsterdam, Dou bleef trouw aan zijn geboorteplaats Leiden. Fabritius verhuisde naar Delft, waar hij op 33-jarige leeftijd omkwam tijdens de grote buskruitramp in 1654. Van hem hangt hier Hagar en de engel (1645) en van Ferdinand Bol, De engel die verschijnt aan Elia (1642). Bol werkte tussen 1635 en 1642 in het atelier van Rembrandt. Van zijn leermeester neemt Bol de fascinatie voor taferelen uit het Oude Testament over. Hij is met name geïnteresseerd in taferelen die de geestelijke steun van God laten zien. Dit gebeurt vaak in een wisselwerking tussen een jonge engel en een oude aartsvader, in dit geval Elia.

Lazarus en de rijke man (1677) © Jan Steen © The Leiden Collection.

Enkele tijdgenoten van Rembrandt

Op de tweede verdieping gaat de reis door de 17e eeuw verder met werk van de tijdgenoten van de meester-schilder: Pieter de Brebber (1600-1652/53); Pieter Codde (1599-1678); Geldrop Gortzius (1553-1619); Caspar Netscher (1639-1684); Lambert Jacobsz. (1598-1636); Willem de Poorter (1608-1648?) en Jan Steen (1626-1679). Met mooie klassieke muziekfragmenten in mijn oor, reis ik door de schilderkunst van de Gouden Eeuw. Het slotstuk in deze overzichtstentoonstelling uit The Leiden Collection zijn drie werken van Jan Steen: Lazarus en de rijke vrek (1677); het offer van Iphigenia (1671) en het feestmaal van Marcus Antonius en Cleopatra (1673-1675). Het zijn totaal andere werken dan de sfeer die wij zo goed kennen uit het spreekwoordelijke ‘huishouden van Jan Steen’. Steen is een mooi voorbeeld van een meester-schilder die een historisch verhaal kan uitbeelden met zowel ernst als humor. In het feestmaal zijn we getuige van de weddenschap tussen de Romeinse generaal Marcus Aurelius en de Egyptische koningin Cleopatra. Hier eindigt mijn reis door de 17e eeuw. De tentoonstelling is heel ruim opgezet en straalt rust uit. De videofragmenten en audiotour geven extra informatie bij de afbeeldingen. De klassieke muziek maakte deze ontdekkingsreis voor mij tot een groot plezier.

Rembrandt en tijdgenoten in de Hermitage Amsterdam © foto Wilma Lankhorst.

De tentoonstelling Rembrandt en tijdgenoten, historiestukken uit The leiden Collection is tot en met zondag 27 augustus 2023 te zien in Hermitage aan de Amstel.

Rembrandt en tijdgenoten zaalimpressie © foto Wilma Lankhorst.

Audiotour en muziekfragmenten

Aan het begin van de expositie krijg je een gratis audiotour. Bij acht van de 35 werken hoor je een uitgebreid verhaal. Daarbij wordt er steeds een situatie benoemd waarbij je als bezoeker aan kunt geven of die informatie waar of niet waar is. Aan het einde van de tentoonstelling kun je je totale score uitlezen. Ik heb meer genoten van de muziekfragmenten die je aan kon klikken. Onder het genot van klassieke muziekfragmenten van onder andere Johann Sebastian Bach(1685-1750) en Antonio Lucio Vivaldi (16778-1741) ‘dans’ je als het ware door de 17e eeuw.

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van Museum de Hermitage, The Leiden Collection en Evert Elzinga (het uitpakmoment van de oude, bebaarde man). De afbeeldingen van de Oranjezaal komt uit de Koninklijke verzamelingen.