Kunst op Zondag met Bep Rietveld

VERSLAG - Bep Rietveld, is één van de dochters van Gerrit Rietveld. Zij wordt in Museum Flehite in Amersfoort geëerd met een tentoonstelling ‘Schilder-tekenaar in oorlogs- en vredestijd’. Centraal in deze presentatie staan haar kamptekeningen. Met het oog op de herdenking van 75 jaar bevrijding in Nederlands-Indië (15 augustus jl.) nodig ik je uit voor een bezoek aan deze gedenkwaardige tentoonstelling.

Sneak preview: Bep Rietveld in Museum Flehite

Zelfportret (1993) © Bep Rietveld – Museum Flehite.

Wie is Bep Rietveld?

Elisabeth Rietveld is op 26 oktober 1913 in Utrecht geboren. Ze is de oudste dochter van meubelontwerper en architect Gerrit Rietveld (1888-1964) en (verpleegster) Vrouwgien Hadders (1883-1957). Het echtpaar kreeg zes kinderen, twee dochters en vier zonen. Naast Elisabeth (hierna Bep genoemd) traden haar broer Jan (architect), Gerrit jr. (meubelontwerper) en Wim (ontwerper) in het creatieve voetspoor van vader Gerrit. Nadat Gerrit sr. uittrad bij de gereformeerde kerk en in 1924 Truus Schröder-Schräder, weduwe van advocaat Schröder leerde kennen, kwam het huwelijk onder druk te staan. Bep had een ingewikkelde relatie met haar vader: ze bewonderde hem vanwege zijn werk, maar ze had veel moeite met zijn relatie met Truus Schröder-Schräder.

Zelfportret (1929) © Bep Rietveld – Museum Flehite.

Bep’s kunstopleiding

Als jong meisje tekent en schildert Bep vaak en graag. Vader Gerrit moedigt haar talent niet aan omdat hij vond dat ná Mondriaan de schilderkunst overbodig was geworden. Bep zoekt haar eigen weg en volgt o.a. schilderlessen bij Charley Toorop. Hier leert ze o.a. de schilder Wim Oepts kennen. Toorop laat haar leerlingen kennismaken met allerlei kunstvormen waardoor ze later uit een ruim palet aan mogelijkheden kunnen kiezen. Charley stimuleert Bep om zich te richten op de schilderkunst. De invloed van Charley Toorop op het (vroege) schilderwerk van Bep Rietveld is goed zichtbaar. Als ik naar de vele portretten van Rietveld kijk, valt me de ontwapende oogopslag van de geportretteerden op. Ook haar zelfportret uit 1929 laat de invloed van Toorop zien.

Familie foto’s Bep Rietveld © foto Wilma Lankhorst.

Drie huwelijken en zeven kinderen

Als Bep achttien jaar is trouwt ze met pianist Guus Seijler. Een jaar later krijgt het stel hun eerste kind, zoon Fons. Als dit huwelijk na enkele jaren eindigt, vertrekt Bep met zoontje Fons in 1937 naar Nederlands-Indië. In de tropen hertrouwt ze met haar jeugdliefde, pianist Dennis Coolwijk. Samen krijgen ze drie kinderen, Vrouwke, Elsie en zoontje Ries. Baby Ries sterft kort na zijn geboorte. Bep vindt troost in haar teken- en schilderwerk. Het creatieve proces geeft haar kracht. In 1941 is Bep’s werk in Batavia te zien in de groepsexpositie ‘Het vrouwelijk palet’. Ze exposeert hier samen met zes andere vrouwelijke kunstenaars.

Cornelie en Hanneloes van Asbeck in Makassar (1945) © Bep Rietveld.

De Japanse bezetting

Als Japan in januari 1942 Nederlands-Indië bezet, wordt Bep’s echtgenoot, Dennis, krijgsgevangenge gemaakt. Tijdens de Japanse bezetting (1942-1945) worden er verschillende ‘beschermde wijken’ opgezet voor de vrouwen en kinderen van man resp. vader gevangen is genomen. Korte tijd later eisen de Japanners een registratieplicht van alle inwoners. Eind 1943 verhuist Bep met haar dochters naar de ‘beschermde wijk’ Kramat. Vanaf 1 april 1944 vallen alle burgerkampen onder Japans regime. Bep woont na Kramat o.a. in kamp Kota Paris en vanaf maart 1945 in Kampong Makassar. Uiteindelijk loopt ook het tweede huwelijk stuk.

Dick en Riemt Legger in het Jappenkamp (1945) © Bep Rietveld.

Wat is de betekenis van deze tentoonstelling?

De tentoonstelling Bep Rietveld, Schilder-tekenaar in oorlogs- en vredestijd, geeft een andere kijk op het leven van kinderen in de interneringskampen. Mede door de documentaire van dochter Martine Eskes is er in dit 75ste herdenkingsjaar van de bevrijding in dit voormalige rijksdeel ook extra aandacht voor de strijd die hier is gestreden. Maar deze expositie gaat verder dan het leven in de Jappenkampen. Deze periode is een zware tijd in het leven van Bep Rietveld wiens gehele oeuvre hier te zien is.

Kamptekeningen © Bep Rietveld in Museum Flehite © foto WL.

Hoe is de tentoonstelling ingericht?

In de tentoonstelling Bep Rietveld, Schilder-tekenaar in oorlogs- en vredestijd, is een speciale ruimte ingericht waarin je ruim dertig van de kamptekeningen kunt zien. Bep tekent in de kampen o.a. kinderen die ziek zijn en soms overlijden. Haar tekeningen zijn een kostbaar aandenken voor de ouders/moeder. Bep tekent in de kampen op elk stuk papier dat zij te pakken kan krijgen. Ook ruilt ze tekeningen voor wat voedsel of textiel om kleren te maken voor haar eigen kinderen. Bij de meeste tekeningen in de expositie hangt een tekstbordje met uitleg over het leven van het getekende kind. Op deze manier word je mee gezogen in de tijd van toen. Kinderogen vol emotie: blije ogen, verdrietige kijkers en ogen die in de oneindigheid turen.

Noot WL
In Museum Flehite leer je meer over het werk van Bep Rietveld dan haar kamptekeningen. Voor deze bijdrage aan Kunst op Zondag beperk ik me tot dit deel van de tentoonstelling.

Dubbelportret in kamp Kramat (1944) © Bep Rietveld, Museum Flehite.

Wat was de aanleiding voor deze tentoonstelling?

Martine Eskes, één van Bep’s dochters uit haar derde huwelijk heeft zich in de afgelopen jaren erg ingespannen om zoveel mogelijk kamptekeningen van haar moeder op te sporen. Ze heeft hiervoor o.a. een oproep op de website bep-rietveld.nl geplaatst. Later komt er nog een oproep via de NOS bij. In totaal ontdekt Martine 370 portretten, waarvan van ze foto’s maakt voor een digitaal naslagwerk. 32 Van deze portretten zijn nu te zien in Museum Flehite in Amersfoort.

Drie zussen in kamp Kramat (1943) © Bep Rietveld Museum Flehite.

Tekenen tijdens de kampjaren

Zowel tijdens haar verblijf in de ‘beschermde wijken’ als in het Jappenkamp maakt Bep honderden kinderportretten. Zelf noemt ze het tekenen haar ‘life line’. Bep tekent portretjes als cadeau voor verjaardagen, ze tekent zieke kinderen en kinderen die op sterven liggen. Als een jongen tien jaar wordt, is hij in de ogen van Japanners een volwassen man. Hij moet dan het kamp waar zijn moeder woont verlaten. De jongens worden dan naar een mannenkamp getransporteerd. Dit afscheid is steeds weer erg emotioneel in het kamp. Bep tekent deze tienjarige jongens zodat de moeder een aandenken heeft aan haar zoon.

Fons Seijer (11 jaar )geportretteerd de avond vóór zijn transport naar het mannenkamp (1944) © Bep Rietveld.

Zoon Fons op transport

Fons wordt op zijn elfde op transport gezet naar de gevangenis van Grogol. Bep maakt op de avond vóór zijn deportatie een portret van hem. Vanuit Grogol wordt Fons overgeplaatst naar kamp Baros in Tjmahi. Daar blijft hij tot het einde van de oorlog in augustus 1945. Na de bevrijding gaat Fons op eigen kracht op zoek naar zijn moeder en zusjes. Hij vindt ze tenslotte terug in Soekaboemi, een kamp dicht bij Batavia.

Portret van Gerrit Rietveld sr. (1964) © Bep Rietveld © foto WL.

Terug naar Nederland

Op 13 maart 1946 komt Bep met haar kinderen in Nederland terug. Ze kan op dat moment geen woonruimte vinden waar ze samen met haar kinderen kan wonen. Daarom brengt Bep de drie kinderen voorlopig onder bij familie en vrienden. In 1947 lukt het Bep wel om een bovenwoning in Amsterdam te bemachtigen. Daarna komen de kinderen weer bij haar wonen. In Amsterdam trouwt ze met haar derde echtgenoot Derk Eskes, met hem krijgt ze nog drie dochters: Martine, Eva en Elisabeth. Met alle jonge kinderen om haar heen, is er in die jaren weinig tijd om te schilderen. Als Bep schildert, doet ze dat in de woonkamer, haar atelier. De meubels van haar vader gebruikt ze vaak als achtergrond voor haar schilderwerk en/of als zitplaats voor de personen waarvan zij een portret schildert. Derk maakt bij ieder werk een passende lijst.

Stoelen en portretten © Gerrit en Bep Rietveld © foto Wilma Lankhorst.

Mijn ervaringen met Bep Rietveld

• Bij toeval zag ik de NOS-Documentaire ‘De kampportretten van Bep Rietveld’. Ik werd direct gegrepen door de tomeloze inzet van dochter Martine. Ze reisde stad en land af om de kamptekeningen van haar moeder terug te vinden;
• De verhalen die in deze documentaire worden gedeeld, geven de tentoonstelling een extra lading;
• De grote ogen in de (kinder) portretten raken me en dwingen me om tijd te nemen voor elk portret;
• Door het zien van deze kamptekeningen heb ik een waardevol stukje vaderlandse geschiedenis geleerd;
• De expositie geeft je een ruimer beeld van Bep Rietveld’s werk. Er is meer te zien dan alleen haar kamptekeningen. Het is ook interessant om te zien hoe Bep de (bekende) meubelontwerpen van haar vader gebruikt in haar portretten;
• Naast schilderijen en tekeningen van Bep Rietveld ontdek ik in de laatste zaal een aantal originele stoelen van haar vader. Deze stoelen stonden altijd bij Bep in haar woning.

Begin van de tentoonstelling Bep Rietveld © foto Wilma Lankhorst.

Bep Rietveld ‘Schilder-tekenaar in oorlogs- en vredestijd’ is tot en met 24 januari 2021 te zien in Museum Flehite in Amersfoort.

© tekst, foto en video Wilma Lankhorst
© gebruik van het beeldmateriaal met dank aan Museum Flehite, Bep Rietveld, erven Bep Rietveld en alle bruikleengevers.

Museum Flehite in Amersfoort © foto Wilma.Lankhorst.

NOS Documentaire

Misschien denk je bij het lezen van deze tekst: ’maar hier heb ik toch iets van op TV gezien?”. Dat kan, op zaterdag 15 augustus jl. heeft de NOS de documentaire ‘De kampportretten van Bep Rietveld’ uitgezonden. In dit programma volg je Martine Eskes op de voet bij haar speurtocht naar de tekeningen van haar moeder. Eskes geeft een beeld van de mensen achter die portretten. Dit zijn vooral overlevenden van de Japanse bezetting in Nederlands-Indië.

Het is bijzonder om te zien met hoeveel warmte en tederheid de familieleden van het kind op het portret over deze herinnering op papier reageren. Via deze link kun je, als je een abonnement hebt op NPOStart deze documentaire nog eens bekijken.

Theatervoorstelling Bep Rietveld

Op zondag 1 november 2020 wordt in Theater De Lieve Vrouw in Amersfoort, de voorstelling ‘Bep, dochter van Rietveld’ opgevoerd. Audrey Bolder en componist Willem Friede geven een stem aan de bonte stoet mensen die het leven van het gezin van Gerrit Rietveld kleur gaven. Audrey geeft laat ons dat beeld zien door de ogen van Bep, zijn oudste dochter. Via deze link zijn nog enkele kaarten te kopen voor de avondvoorstelling.