Kabinet houdt ‘derde wereld’ liever afhankelijk van vaccindonaties

Sinds oktober 2020 dringen India en Zuid-Afrika en ruim honderd andere landen aan op het vrijgeven van de patenten op vaccins, zodat lage- en middeninkomenslanden zelf vaccins kunnen produceren. De EU en enkele andere landen houden het voorstel tegen. Een update over de positie van Nederland (in augustus schreef ik hier dit over).

Er worden momenteel wereldwijd zes keer zoveel boosterprikken toegediend als er eerste prikken worden toegediend in lageinkomenslanden. De WHO noemt het “a scandal that must stop now.” Directeur-generaal Tedros Adhanom Ghebreyesus riep in augustus – toen in Nederland de Gezondheidsraad de booster-optie ging onderzoeken – al op tot een moratorium op boosters tot september, dat hij later bijstelde tot eind van het jaar. In de lageinkomenslanden was op 1 augustus 1,1% van de mensen gevaccineerd; op dit moment is dat 3,2%.

Gezien de zorgen over de Omicron-variant en mogelijk verminderde bescherming door vaccinatie is het begrijpelijk dat veel mensen een booster willen, maar het blijft onbegrijpelijk dat de EU en een aantal andere landen nog altijd het vrijgegeven van de patenten op coronavaccins tegenhouden. De discussie hierover loopt al sinds oktober 2020, toen India en Zuid-Afrika een voorstel deden voor het (tijdelijk) vrijgeven van de patenten via de zogenaamde TRIPS-waiver. Vorige week zou de Wereldhandelsorganisatie (WTO) er weer over spreken, maar vanwege de Omicron-variant en de reisbeperkingen voor Afrikaanse landen werd de vergadering last-minute afgeblazen. “The vaccine apartheid that rich countries and the WTO have refused to address is ultimately responsible for the decision to postpone vaccine talks,” zei The People’s Vaccine, een coalitie van 50 organisaties die zich inzet voor het vrijgeven van vaccinpatenten. Een TRIPS-commissie praat er de komende tijd wel over verder.

Motie Piri c.s. voor steun opschorting vaccinpatenten

De EU houdt de TRIPS-waiver nog altijd tegen en Nederland wijkt daar niet echt vanaf. Wel werd in juni een motie (Piri c.s.) aangenomen waarin de regering werd verzocht zich achter de steun van de VS voor een tijdelijke, beperkte opschorting van de patenten te scharen en “zich in EU-verband in te zetten om het Europese verzet tegen tijdelijke opschorting van patenten te stoppen.” Het was toen nog niet helemaal duidelijk waar de VS hun steun voor uitspraken, maar onze regering ziet deze motie in elk geval niet als een verzoek tot steun voor de TRIPS-waiver – een motie in oktober die expliciet vroeg om steun voor de TRIPS-waiver haalde het niet.

De regering antwoordt sindsdien op vragen naar de TRIPS-waiver en vrijgeven van vaccinpatenten dat Nederland “in lijn met de motie Piri c.s.” binnen de EU “aandringt” op een “constructieve opstelling” van de EU in de gesprekken over een beperkte waiver. Die formulering zwakt de motie al af, en de uitspraak van demissionair minister De Bruijn van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking vorige maand doet vermoeden dat de motie eigenlijk helemaal geen invloed heeft gehad op het standpunt van de regering. Verwijzend naar de Piri-motie zei De Bruijn

dat we ons op dit moment ook moeten afvragen of die waiver nog wel het echte probleem is. We moeten niet vergeten dat mevrouw Piri die motie alweer een behoorlijke tijd geleden indiende. Op dat moment zag het ernaar uit dat zo’n waiver een hele belangrijke rol zou kunnen spelen. Inmiddels zijn we vele maanden verder en worden er zo’n 1,5 miljard vaccins per maand geproduceerd. Volgens de WHO is dat genoeg om de doelstellingen te bereiken die de WHO heeft gesteld.

Daarin schemert vooral de opvatting van het kabinet door, want het is niet zo dat de WHO vindt dat de TRIPS-waiver niet meer nodig is omdat wereldwijd inmiddels 1,5 miljard vaccins per maand geproduceerd kunnen worden, zoals De Bruijn lijkt te suggereren. Nog in november vroeg WHO-directeur Tedros Adhanom Ghebreyesus aan Canada steun voor de TRIPS-waiver. Ook Artsen zonder grenzen drong in november nog aan op steun voor de TRIPS-waiver. In oktober stuurden zes VN-experts brieven aan onder meer de EU en de WTO met het verzoek de TRIPS-waiver te steunen.

Vaccindonaties blijven achter

Het standpunt van de WHO is dat er een combinatie van acties – donatie, kennisdeling, TRIPS-waiver – nodig is om vaccingelijkheid te bereiken. Want het was en is overduidelijk dat donaties en vrijwillige kennisdeling alleen ontoereikend zijn. Volgens recent onderzoek van Amnesty hebben geen van de zes grootste vaccinproducenten deelgenomen aan internationaal gecoördineerde initiatieven voor kennisdeling. Ook de donaties van vaccins aan lageinkomens- en middeninkomenslanden blijven nog steeds ver achter, ook die door de EU en EU-landen.

Onder het motto “get one, give one” heeft Nederland toegezegd om dit jaar 27 miljoen vaccins te doneren, waarvan 22 miljoen aan het internationaal gecoördineerde donatieprogramma COVAX, maar begin november had Nederland pas 4,5 miljoen vaccins gedoneerd. Het laatste overzicht van 29 november laat zien dat er inmiddels 16,3 miljoen vaccins zijn gedoneerd, maar nog geen daarvan daadwerkelijk verzonden zijn aan ontvangende landen. Gezien de gang van zaken tot nu toe is het reëel om zorgen te hebben over het effect van boosters op donaties. Bovendien zou volgens het “get one, give one”-principe het totale aantal vanwege de boosters moeten worden bijgesteld.

De  ‘derde wereld’ helpen

Het lijkt erop, schrijven Susi Geiger en Aisling McMahon in het Journal of Medical Ethics, dat het bestaan van COVAX voor sommige landen, zeker die met een sterke farmaceutische industrie, reden is om tegen de TRIPS-waiver te zijn. De landen die de meeste donaties en financiële steun beloven aan COVAX lijken ook het meest weerstand te bieden aan de TRIPS-waiver.

Ook de Nederlandse regering wijst steeds naar COVAX als reden om de TRIPS-waiver niet te hoeven steunen. Zo verwees demissionair minister De Jonge in een debat in oktober expliciet naar COVAX in zijn motivatie om een motie voor steun voor de TRIPS-waiver te ontraden: “Daarmee helpen we de derde wereld [sic] gewoon heel direct via COVAX.” Het is niet voor niets dat de rijke landen worden beticht van een neokoloniale houding.

Deze week laat De Bruijn in een brief aan de Tweede Kamer weten dat hij binnen de EU weinig steun vond voor het (tijdelijk) vrijgeven van de vaccinpatenten, maar dat het kabinet ook de “waarde” ziet van het systeem rond intellectueel eigendom en dat Nederland zich achter het tegenvoorstel van de EU schaart – een voorstel dat er al sinds juni ligt en dat volgens India, Zuid-Afrika en anderen die aandringen op de TRIPS-waiver ontoereikend is. En zo heeft het kabinet de motie van Piri c.s. effectief ter zijde geschoven en zijn we weer terug bij af.