Jodendom als fictie – een brug te ver

OPINIE - Bart Voorzanger legde in een eerdere blogpost uit waarom volkeren fictie zijn. ‘Het duurde even voor ik snapte waarom mijn lezers niet altijd meteen overtuigd waren. Inmiddels snap ik dat: de bewering “volken zijn een fictie” is gewoon onwaar.’

Volken bestaan, in elk geval in de zeer concrete zin dat je van de meeste mensen ondubbelzinnig kunt vaststellen of zij al dan niet tot een bepaald volk behoren. Een volk is een heel concrete verzameling van heel concrete individuen. En het is verwarrend zo’n verzameling als fictie aan te duiden. Ik zei dus overduidelijk iets anders dan ik bedoelde, en dat spijt me.

Maar wat ik bedoelde was geen onzin. Volken zijn verzamelingen van mensen die niet meer gemeen hebben dan dat ze elementen uit die verzameling zijn. Wat Nederlanders gemeen hebben is hun Nederlanderschap, maar daarmee weet je nog niets over hoe ze eruit zie, hoe ze zich gedragen, wat ze vinden, waar ze wonen, welke taal ze spreken, enzovoort, enzovoort. Nederlander-zijn is een uiterst oninteressante eigenschap: als je weet dat iemand Nederlander is, weet je, afgezien van zijn of haar nationaliteit, nog niets. O zeker, u zult, dat wetende, bepaalde verwachtingen hebben, en statistisch zijn daar zeker gronden voor. Maar welke van die statistisch verantwoorde verwachtingen u ook hebt, er zijn heel wat Nederlanders die er niet aan zullen beantwoorden.

Geen idee eigenlijk of er voor dit soort begrippen een goed etiket bestaat. ‘Fictief’ was dat dus in elk geval niet. Misschien is ‘betekenisarm’ iets? Als ik aankondig dat ik u ga voorstellen aan een socialist, dan heeft u, mits die term u iets zegt, al een hoop informatie over in elk geval de politieke overtuiging van de betrokkene. Kondig ik u een arts, een loodgieter of een alpinist aan, dan weet u al heel wat over wat de betrokkene weet en kan. Maar als ik u een Nederlander aankondig, dan weet u in feite nog helemaal niets. U zult wellicht bepaalde verwachtingen hebben en er is bij sommige verwachtingen zelfs een aardige kans dat die bewaarheid worden. Maar wat u ook verwacht, het blijft mogelijk dat u iemand voor u krijgt die aan geen van die verwachtingen ook maar in de verte voldoet.

Soms is het handig een woord als ‘Nederlander’, ‘Fransman’ of ‘Argentijn’ te hebben, bijvoorbeeld als je net wat korter en efficiënter wilt vertellen dat x procent van de staatsburgers van land A op partij S stemde, of dat y procent van de staatsburgers van land B door virus T geveld was. Maar verder heb je er niets aan.

Ik begon mijn gepieker over volkeren omdat ik mij afvroeg wat de term ‘Joden’ nu eigenlijk inhield. Ik constateerde dat het beste antwoord dat ik geven kon ‘niets’ was, en noemde het Joodse volk een fictie. Dat deed ik dus bij nader inzien ten onrechte. Het begrip ‘Joden’ laat zich redelijk netjes definiëren, en verwijst daardoor wel degelijk ergens naar. Joden zijn mensen die – in religieuze zin – joods zijn of waren, of die dat niet waren maar op enig moment door bekering geworden zijn, of van wie de voorouders, of een specifieke groep voorouders, ooit joods zijn geweest. Maar Joden hebben afgezien van hun Joods zijn geen enkel kenmerk gemeen. Daarin lijkt het begrip ‘Jood’ sterk op het begrip ‘Nederlander’. En anders dan bij die Nederlanders, delen Joden zelfs de eigenschappen niet in termen waarvan het begrip ‘Jood’ gedefinieerd is (dat krijg je als je definiens een disjunctie is). Bovendien is de etnische en culturele diversiteit van Joden door historische toevalligheden een heel stuk groter dan die van Nederlanders, wat het doen van statistische uitspraken nog eens te hachelijker maakt. De betekenisarmoede van het begrip ‘Jood’ grenst aan betekenisloosheid. En dat is wat ik had moeten zeggen.