Is de Oostenrijkse islamwet een voorbeeld voor ons land?

OPINIE - Doe als de Oostenrijkers! Dat is de aanbeveling van Herman Blom, in een opiniebijdrage in de Volkskrant (30 april). In Oostenrijk is onlangs een Islamgesetz (pdf) door het parlement aangenomen, die redelijk nauwgezet omschrijft waaraan islamitische ‘Religionsgesellschaften’ moeten voldoen.

Oostenrijk telt im grossen ganzen niet zo veel moslims, maar die moslims die er zijn wonen praktisch allemaal in Wenen. Een op de acht Weners is moslim, maar omdat deze populatie behoorlijk jong is vergeleken met de vergrijzende blanke massa, vormen moslimjongeren al een kleine meerderheid op de Weense middelbare scholen. Het overgrote deel van die moslims is van Turkse komaf, en de Turkse overheid houdt graag greep op deze groep, die immers gemakkelijk uit kan groeien tot een spraakmakende oppositie ‘in den vreemde’.

Ondertussen maken de Oostenrijkers zich zorgen over de islamisering van hun hoofdstad.

Blom klaagt in zijn stuk dat je moslims de scheiding tussen Kerk en Staat ‘moeilijk uit kan leggen’, evenals de vrijheid van meningsuiting. Omdat de helft van de Europese moslims de religieuze wetten belangrijker noemt dan wereldse wetten (overigens hét uitgangspunt van islamitisch verzet tegen dictators), meent hij dat momenteel ‘de fundamenten van de Nederlandse rechtsorde op het spel staan’. Lijkt me lichtjes overdreven. Maar goed, volgens Blom kunnen we een voorbeeld nemen aan de Oostenrijkse regering:

Zij gaat nu met een in februari aangenomen ‘islamwet’ islamitische gemeenschappen uitdrukkelijk verplichten de Oostenrijkse rechtsorde na te leven. Dit om beïnvloeding uit Turkije of uit Saoedi-Arabië te verhinderen. De Oostenrijkse regering garandeert met een nieuwe islamwet de gelijkstelling van moslims met andere geloofsgemeenschappen. […] De islamitische gemeenschap krijgt de beschikking over de wettelijke rechten waarover de christelijke kerken beschikken. Gelijktijdig wil de regering verhinderen dat islamitische instellingen en hun personeel vanuit het buitenland gefinancierd worden. Islamitische geestelijken mogen daarnaast alleen hun ambt uitoefenen wanneer ze een in Oostenrijk geaccrediteerde en gevolgde opleiding hebben afgesloten. Zij dienen over de Duitse taal op vwo-niveau te beschikken. […] Zo kan zich een ‘Oostenrijkse’ islam ontwikkelen. Dat voorbeeld verdient navolging in andere westerse landen.

Tot zover Blom. Een paar aantekeningen zijn wellicht op zijn plaats. Ten eerste worden Oostenrijkse moslims natuurlijk allang geacht de Oostenrijkse rechtsorde te eerbiedigen, en die wettelijke gelijkstelling van de islam aan andere geloofsgemeenschappen is een eeuw geleden al geregeld. (De nieuwe wet vervangt een wet uit 1912.) Cruciaal in de nieuwe wet zijn uiteraard de paragrafen over financiering en de opleiding van geestelijk leiders. Het verbod op buitenlandse financiering is vastgelegd in paragraaf 6, lid 2 (ja, dit is Duits!):

Die Aufbringung der Mittel für die gewöhnliche Tätigkeit zur Befriedigung der religiösen Bedürfnisse ihrer Mitglieder hat durch die Religionsgesellschaft, die Kultusgemeinden bzw. ihre Mitglieder im Inland zu erfolgen.

Deze bepaling heeft al tot protesten geleid. Menige moskee gaat straks zijn subsidie vanuit Turkije verliezen. De Turkse president Erdogan noemde deze bepaling een voorbeeld van islamofobie. Hij redeneert (ongetwijfeld bewust) net als de Israëlische premier Benjamin Netanyahu: een aanval op het religieuze beleid van de regering is een aanval op de staatsgodsdienst zélf. Maar wie denkt dat men de financiële stromen (en de bijbehorende invloed) vanuit Turkije in de gaten kan houden door zo nu en dan in de boeken te kijken, die heeft het natuurlijk mis. De wetstekst is een typisch ambtelijke maatregel die geruststellend klinkt maar niks uithaalt. En die Erdogan de mogelijkheid biedt de vervolgde onschuld uit te hangen.

De Oostenrijkse overheid probeert daarnaast een ander belangrijk invloedsmiddel aan te pakken, namelijk de export van door de Turkse staat opgeleide imams. Het gaat om paragraaf 11, lid 2:

Zur Besorgung der Angelegenheiten des Abs. 1 kommen nur Personen in Betracht, die aufgrund ihrer Ausbildung und ihres Lebensmittelpunktes in Österreich fachlich und persönlich dafür geeignet sind. Sie unterstehen in allen konfessionellen Belangen der Religionsgesellschaft, in allen anderen Angelegenheiten der jeweils zuständigen Leitung für die Einrichtung. Die fachliche Eignung liegt nur dann vor, wenn ein Abschluss eines Studiums gemäß § 24 oder eine gleichwertige Qualifikation vorliegt. Die persönliche Eignung erfordert mindestens 3 Jahre einschlägige Berufserfahrung und Deutschkenntnisse auf dem Niveau der Reifeprüfung. Weiters ist eine Ermächtigung durch die Religionsgesellschaft erforderlich.

(Wat een mooie taal!) Voortaan is dus voor geestelijk leiders van islamitische gemeenschappen een opleiding noodzakelijk volgens paragraaf 24, of een gelijkwaardige opleiding, plus drie jaar relevante werkervaring en goede beheersing van het Duits. Paragraaf 24 (lid 1) betreft de oprichting van een imamopleiding aan de Universiteit van Wenen:

Der Bund hat ab dem 1. Jänner 2016 zum Zwecke der theologischen Forschung und Lehre und für die wissenschaftliche Heranbildung des geistlichen Nachwuchses islamischer Religionsgesellschaften den Bestand einer theologischen Ausbildung an der Universität Wien zu erhalten. Für diese sind insgesamt bis zu sechs Stellen für Lehrpersonal vorzusehen.

Zo’n opleiding is er dus nog niet. Dat wordt nog een dingetje. Hier in ons land is daar ooit hard aan getrokken, de overheid bood verleidelijk geld, maar er is momenteel één ‘erkende’ imamopleiding (aan de VU) en die heeft nog geen enkele praktiserende imam afgeleverd. De ‘staatsislam’ is hier dus al mislukt.

Voeg daarbij de ruimte die de wet biedt voor een gelijkwaardige kwalificatie én het feit dat het moskeebestuur de kandidaat moet ermächtigen, aanstellen, en de toekomst laat zich raden. Als de wet geen dode letter blijft, en die opleiding echt van de grond komt, dan zal niemand die Weense afgestudeerden straks willen hebben; moskeeën hebben straks officieel een geestelijk leider die totaal ergens anders huist, en de dagelijkse geestelijke leiding is dan in handen van volgens de wet niet gekwalificeerde, maar ook niet officieel aangestelde imams. En bedenk: een imam, dat kan iedereen zijn.

De Oostenrijkse islamwet is wat het is: een wet. Een poging van de wetgever om greep te krijgen op een weerbarstige, ongrijpbare situatie. Een signaal van ‘We zijn er mee bezig’. Maar degenen voor wie de wet bestemd is, kunnen ontelbare manieren verzinnen om aan de letter van de wet (of aan controle) te ontkomen. Zonder een gedeeld moreel kader (met andere woorden, in dit geval: zonder het besef binnen de Oostenrijkse islamitische gemeenschap dat er iets moet veranderen) is elke wet kansloos. Dan leidt een wet alleen maar tot ontwijkgedrag.

Ontstaat op deze wijze een ‘Oostenrijkse islam’ zoals Blom verwacht? Kun je zoiets door middel van wettelijke maatregelen afdwingen? De vraag stellen is ‘m beantwoorden. De islamwet is ongetwijfeld goed bedoelt. Als ze de invloed van de Turkse regering terug weet te dringen, is dat winst. Maar een ‘staats-islam’ is kansloos. Dat model kennen moslims maar al te goed uit hun land van herkomst.

Wie graag ziet dat de islam zich hervormt, kan dat niet opleggen. Zoiets kan alleen van onderop plaatsvinden. Dus maak moskeebesturen (en hun boekhouding) transparant en democratisch. En stimuleer goed opgeleide, ‘geslaagde’ moslims om zich niet onder het mom van ‘ik ben cultureel moslim’ van de islam en de moskee af te keren, maar zich daar juist mee te bemoeien. En laat die moslims het dan vooral zélf uitzoeken. Vertrouw maar op de immense verworvenheden van het Vrije Westen.

Mijn boek ‘Mohammed en het ontstaan van de islam‘ verschijnt eind juni bij uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep.

Deze opiniebijdrage verscheen eerder op Marcel Hulspas’ persoonlijke website.