Het schorem en het kwaad

Een spook waart door Europa – het spook van het schorem uit de grootstedelijke buitenwijken. Voor Sarkozy was het helder: de werkloze jongeren uit de banlieu waren “racaille”. Cameron doet niet voor hem onder en spreekt over “criminal vandalism”.

Wie rondrijdt in de buitenwijken van Londen en Parijs, kan gemakkelijk zien hoe de boel niet bij elkaar is gehouden.  De binnensteden zijn rijk, commercieel, toeristisch. Maar verder naar de buitenkant verarmt en verkleurt de stad. Daar wonen de immigranten en de werklozen.

De multiculturele samenleving is mislukt, zeggen we elkaar gretig na. Maar wat had er precies moeten gelukken, dan? Dat gekleurde jongeren scholing hadden gehad, dat zij een perspectief hadden gekregen en een doel in hun leven hadden verworven, dat zij een baan en een inkomen hadden kunnen vinden? Als je die eisen aanlegt, is het geen groot succes geworden, ons multi-culti drama. Maar wie draagt daar schuld aan? Met huidskleur of cultureel verschil heeft dat niet zo veel te maken, vrees ik. “Die im Dunkeln sieht man nicht”, meende Brecht. En dat weten zij in het donker zelf ook heel goed: dus vechten zij met de politie en zorgen voor verlichting door wat branden.

Kort voor de Engelse rellen trad een eigenaardige terrorist op in Noowegen, Anders Breivik, in een land waar de boel al jaren door sociaal-democraten behoorlijk bij elkaar wordt gehouden. Hij noemde zich kruisridder, (echo van Bin Laden?) vijand van feministen, marxisten, vreemde geloven en was bevreesd voor de overheersing door de Islam. Hij wilde die angst voeden door een verzengend vuur en decennia van strijd te beginnen, die pas in 2084 beslecht zal worden.

Hoe het verband tussen zijn moordpartij en de burgeroorlog, die moest volgen, zou liggen is minder helder of volgbaar. Breivik wordt geschetst als een eenzame, narcistische, autodidact en vooral als een warhoofd. Dat stelt ons gerust. Maar zijn anti-Islam denken, de angst voor een overheersing door Islamisten is minder verknipt, maar inmiddels gemeengoed bij grote delen van het electoraat in Europa. Dat is weer minder rustgevend.

Deze verschillende uitbarstingen van geweld roepen vragen op. Wat is de samenhang tussen stemmingen en gewelddaden? In hoeverre dragen opzwepende woorden bij? Is er eerst een idee, een verbale prikkel tot geweld en dan een handeling? Of is het juist een geweldshandeling, die een sfeer schept, waarin meer geweld kan ontstaan? Breivik dacht een oorlog te ontketenen, die pas in 2084 zou eindigen. Maar dat gaat hem vermoedelijk niet lukken. Hij zal de open Noorse samenleving versterken. Een Tunesische marktkoopman stak zichzelf uit wanhoop in brand: hij confronteerde Mubarak, Kadaffi en Assad vervolgens met ‘criminele benden’, die zij niet begrepen en die ons verbaasden. Kun je zeggen dat de voorwaarden voor een revolutie in Noorwegen ontbreken, terwijl die wel in de Arabische Landen bestond? Waarom kennen wij die ‘preconditions’ dan niet beter?

Step Vaessen toonde in Zomergasten een lugubere slachtpartij in Indonesië, waar het geweld niet ophield bij de doden: op de lijken werd ingebeukt en gesprongen. Het heeft niks met de Islam te maken, zei zij, het is kuddegedrag. Zij is sociaal psychologe en dochter van een schapenfokker, dus verstand van kudden heeft zij zeker en vast. Maar erg bevredigend is het niet: is de arabische lente kuddegedrag, zijn de rellen in Engeland en Frankrijk kuddegedrag?

Het roept vragen op over de autonomie van de menselijke geest. Hannah Arendt had het over de ‘banaliteit van het kwaad’, het alledaagse en het lege van Eichmann, maar vooral het onstellend gewone. Ook schiet me het Milgram experiment te binnen: in een testsituatie wordt de proefpersoon overgehaald electrische schokken toe te dienen aan een leerling als die iets fout doet. De leerling is een acteur, die overtuigend kan kermen en om genade smeken. De proefpersoon moet het voltage steeds opvoeren en doet dat ook. De onderzoekers wilden weten: waar ligt de grens van de gehoorzaamheid? Het resultaat is verbluffend: veelal boven de bekende dodelijke dosis. Of de leider van het experiment een witte jas aan had, of het gebouw een wetenschappelijke of juist een wat morsige uitstraling had, het gaf allemaal weinig verschil. Als men zich niet verantwoordelijk voelt, doet men tamelijk veel kwaad.

In een soortgelijk experiment werden proefpersonen in rollen van bewaarders en gevangenen geplaatst: dit experiment moest worden afgebroken, omdat de ’bewakers’ zich begonnen te misdragen jegens hun ‘gevangenen’.

Bij Dick Swaab vind ik nogal veel tekst, die de vrije wil lijkt te ontkennen. Maar dat is nu net de basis van ons strafrecht. De geleerde dokter heeft wel de illusie van een vrije wil ondergraven, maar hoe de samenleving moet worden ingericht als mensen geen individuele verantwoordelijkheid meer kunnen dragen voor hun handelen, vertelt hij er niet bij.

Kun je, uit woede over je kansloze positie in de samenleving, besluiten tot vechten met de politie en tot het plunderen van winkels?

Kun je, uit eenzaamheid of uit een zieke sexuele identiteit, besluiten tot een massamoord, als begin van  een strijd met een fictieve vijand, die je Islamitische heerszucht noemt?

George Soros zegt dat het doel van het democratisch debat is een beter begrip van de realiteit te krijgen. “ The purpose of political discourse is the pursuit of truth”.  De doden in Noorwegen en de branden in Londen zijn realiteiten, die ons omringen. We zullen die moeten begrijpen. Ik hoop dat de BBC de Lagerhuisdebatten rechtstreeks gaat uitzenden.