Het einde van ‘het product’?

In de Tegenlicht-uitzending van vorige week over ‘Cleantech’ kwam led-lamp-pionier Frans Otten aan het woord (40:00). Otten – achterkleinzoon van Anton Philips trouwens – gaf aan waarom hij zijn technologie deelde met een Chinees staatsbedrijf. De veelgehoorde redenering is dat Chinezen er meteen mee weglopen, maar Otten zette zijn angst overboord: zijn doel is immers dat China energiezuinige lampen gaat gebruiken, en of hij daar nou wel of niet financieel beter van wordt is van ondergeschikt belang. De toekomst van technologie is zo snel en zo veel mogelijk delen. Goed van Tegenlicht om dat nog eens te benadrukken.

Maar Otten hintte nog iets over de toekomst: aangezien een led-lamp 30 jaar meegaat, is het model van ‘zoveel mogelijk lampen produceren’ ook passé. Een bedrijf als dat van Otten zou misschien eerder de dienst ‘verlichting’ moeten gaan leveren, door bijvoorbeeld led-lampen te leasen. Een verschuiving van product naar dienst, van kwantiteit naar kwaliteit, van ‘output’ naar ‘outcome’. Is dat iets wat we meer gaan zien?

We leren allemaal op school dat meer economische ontwikkeling gepaard gaat met een verschuiving van de primaire- (grondstoffen) en secundaire- (industrie) naar de tertiaire- of dienstensector,  met de dienst als het ongrijpbare broertje van het goed, niet vast te pakken, niet te verplaatsen of op te bergen. Dat zou goed nieuws zijn: allemaal naar een gedematerialiseerde ‘ontkoppelde’ economie waarbij voor elke euro aan waarde steeds minder grondstoffen en uitstoot nodig is.

Maar de econoom Ha-Joon Chang laat in 23 Things They Don’t Tell You About Capitalism zien dat de-industrialisatie deels een illusie is: veel van de diensten die nu als zodanig worden geclassificeerd, werden vroeger door de maakindustrie zelf verzorgd, denk aan schoonmaak, catering, technische ondersteuning. Verder geven we inderdaad steeds meer uit aan diensten, maar dat betekent niet dat er niet minder spullen worden gemaakt. Spullen zijn gewoon goedkoper geworden omdat er productiviteitswinst behaald is. Je kunt nu drie computers kopen voor de prijs van één van tien jaar geleden. Koop je er nu twee dan geef je er relatief toch minder aan uit.

Chang gaat tekeer tegen de dienstensector omdat vaak aan ontwikkelingslanden wordt voorgeschreven om de maakindustrie meteen maar te skippen en meteen maar vol voor diensten te gaan. Het probleem is dat diensten weinig ruimte hebben voor productiviteitsgroei. Geen massaproductie, weinig automatisering. Een strijkkwartet kan niet twee keer zo snel gaan spelen, een docent niet twee keer zo snel lesgeven of aan twee keer zoveel leerlingen, zonder dat er kwaliteit verloren gaat. De producent en consument zijn er fysiek  onlosmakelijk en simultaan mee verbonden. Diensten zijn ook niet zo goed te exporteren.

Ik voeg daar nog aan toe dat diensten vaak niet goed los te zien zijn van goederen: vaak heb je voor een dienst toch fysieke inputs nodig, zoals energie, gebouwen of transport. (Veel goederen moeten het ook weer hebben van goede service.) Volledige ontkoppeling is ook echt een illusie.

Toch is het leveren ‘verlichting’ in plaats van lampen, maar ook van ‘verwarming’ in plaats van gas, ‘mobiliteit’ in plaats van auto’s, of  ‘smaak’ in plaats van eten, wel degelijk de toekomst. Uiteindelijk gaat het om het effect op mensen van datgene wat geproduceerd wordt.  Niet de omzet of afzet telt, maar de uitkomst, en hoe schaarser grondstoffen worden, hoe belangrijker deze denkomslag. Overigens geldt dit ook voor onze economie als geheel: het Bruto Binnenlands Product registreert enkel ‘output’, geen ‘outcome’. Het BBP is dus ook aan een update toe.