Het einde van de megamachine – Fabian Scheidler

RECENSIE - door Addie Schulte, redacteur van Boekenstrijd.

Vijfduizend jaar geleden werd de aanzet gegeven voor de vernietiging van de natuur, de onderdrukking en gewelddadige dood van tientallen miljoenen mensen en de vervreemding van nog veel meer mensen. Wat wij beschaving noemen, is een grote machine die steeds meer verslindt. De landbouw, het schrift en het bewerken van metaal waren stappen van de mensheid, maar vooral stappen achteruit. Er kwam een systeem op gang die leidde tot kolonisering, genocide, onderdrukking en ecologische catastrofe.

Zo schetst historicus en filosoof Fabian Scheidler in de eerste pagina’s van zijn boek de opkomst van ‘de megamachine’. Dat is het wereldwijde economische, financiële, sociale systeem dat als een machine lijkt te werken. Die machine berust op fysieke macht, structureel geweld en ideologische macht.

De macht van het lineair denken

Een sterk punt aan dit boek is de aandacht voor de wisselwerking tussen fysieke macht (vaak door politieke organen uitgeoefend), de structurele economische factoren en de ideeën, de cultuur, de rechtvaardiging van de macht. Ieder op zich is niet voldoende, ze hebben elkaar nodig om als machinerie te kunnen werken. Hij maakt onder andere gebruik van het werk van Immanuel Wallerstein en Michael Foucault.

Maar er is nog een vierde, nog fundamentelere macht: die van het lineair denken. Dat idee houdt in dat mensen en andere levende wezens net zo te beheersen zijn als dode materie. Zo hebben machthebbers de natuur, de mensen en dieren bestuurd en doen ze dat nog steeds, stelt Scheidler.

Bijzonder is zijn aandacht voor de rol van het metaal in allerlei vormen; het metallurgisch complex. Het metaal verschijnt als munt, wapen, harnas voor ridders en later in de vorm van spoorwegen en auto’s. De mijnbouw, of het nu om erts, kolen of olie gaat, is voor hem een schandvlek op de aarde. Al honderden jaren geleden werden grote bossen gekapt om houtskool te maken voor de ijzer- en staalindustrie. De introductie van geld, eerst in de metalen vorm, maakte grootschalige economieën mogelijk. Toen heersers belastingen in geld in plaats van in natura gingen opleggen, werd iedereen de markt opgedrongen. Een bestaan op basis van ruilhandel was niet meer mogelijk. Die belastingen werden voor een groot deel gebruikt om oorlogen te voeren, om andere gebieden en volken te onderwerpen. Zo ontstond een vicieuze cirkel.

Bankrekening

Scheidler legt de schuld voor de huidige problemen niet bij het neoliberalisme en dat is verfrissend. Dat neoliberalisme is volgens hem niet echt nieuw. Het is een vervolg op iets wat daarvoor gaande was. Het doel van de megamachine was al lang om meer nullen op de bankrekening van de machtigen te krijgen.
Al in de oudheid en vroege middeleeuwen kwam die machine op gang, maar ongeveer vierhonderd jaar geleden kwam er een versnelling op gang. Angst speelde een hele grote rol in die transformatie. Dat was de tijd van vele apocalyptische verwachtingen. Het ontstaan van de megamachine was geen masterplan, maar het gevolg van op elkaar in werkende ontwikkelingen. Zo kwam het feodaal systeem onder druk te staan, de banken kwamen en de geldeconomie werd ingevoerd. Ook het gebruik van kanonnen en de opmars van de Ottomanen speelden een rol.

Minimale concessies

Scheidler voegt heel veel zaken samen. Dit is een zeer ambitieus project in een beperkt aantal pagina’s. Met zo’n allesomvattende analyse kan je twee kanten op: of de mens is zondig of de elites deugen niet. Scheidler kiest uitgesproken voor de laatste optie. De elites, van krijgers, priesters, keizers, koningen, bankiers, ondernemers, kolonisatoren zijn de belichaming van het systeem. Dankzij de tirannieke werking van hun macht kregen ze de tegenstribbelende boeren en burgers zo ver om mee te werken. Slechts op een paar momenten hebben de elites concessies gedaan, bijvoorbeeld in de decennia na de Tweede Wereldoorlog. Echte oppositie op alle vlakken kwam er pas in de jaren zestig, met de culturele, politieke en ecologische ambities van de 68’ers. Maar die opstand van de tegencultuur werd met geweld gestuit.

Verlichting

In de afgelopen jaren hebben verschillende auteurs nadrukkelijk de boodschap verkondigt dat het beter dan ooit gaat met de wereld en met meer mensen dan ooit. Een goed voorbeeld is het recente boek van Steven Pinker, Verlichting nu. Hij probeert met een reeks aan cijfers en grafieken aan te tonen dat er vooruitgang is op vele vlakken.

Dit boek van Scheidler is daar echt de tegenhanger van. Hij probeert aan te tonen dat de toestand er helemaal niet beter op geworden, de afgelopen vijfduizend jaar, en zeker niet de afgelopen vijfhonderd jaar. Natuurlijk kan je in het rijke Westen het idee krijgen dat we er goed voor staan. Scheidler vertelt dat hij in een verwarmde ruimte met een kopje koffie aan zijn boek werkt. Maar als je bedenkt waar de koffie vandaan komt, en de olie of kolen om zijn huis te verwarmen dan verandert het perspectief, voegt hij daar aan toe.

Pinker ziet de rede en de ideeën van de Verlichting als het bewijs en het fundament van de vooruitgang. Maar Scheidler ziet diezelfde Verlichting en de ideeën als een ideologische schaamlap en rechtvaardiging voor een praktijk van steeds verdere uitbuiting. Dat zijn duidelijke tegenstellingen en Scheidler heeft deels echt een punt. Maar hij heeft wel erg weinig oog voor de positievere kanten van ‘de beschaving’ en het ‘lineaire denken’. Denk bijvoorbeeld aan de medische zorg en de levensverwachting van mensen. Zou het echter prettiger zijn om vijfduizend jaar geleden te leven?

De alternatieven

De stelling van Scheidler is dat de megamachine zijn einde nadert. Er zijn uiteraard ontwikkelingen die duiden op dat einde. Denk aan de verwoestende werking van klimaatverandering tot de onvrede in allerlei landen. Maar als het systeem 500 of 5000 jaar bestaat, waarom zou het dan nu op een beslissend moment zijn aanbeland? Het systeem ging, als we Scheidler mogen geloven, altijd al gepaard met crises en ellende. Waarom het nu anders is, wordt niet overtuigend bewezen.

In zijn laatste hoofdstuk beschrijft Scheidler mogelijkheden voor alternatief handelen. De suggesties komen voor de lezers van het werk van bijvoorbeeld George Monbiot en Naomi Klein bekend voor. Hij wijst op kleinschalige initiatieven van onderaf, die gemeenschappelijk een economie of een project onderhouden. Denk bijvoorbeeld aan gratis software. Volgens Scheidler kunnen dergelijke initiatieven vooral hun nut bewijzen als de megamachine krakend tot stilstand komt.

Er is geen masterplan voor een andere wereld, en dat is maar goed ook, zegt Scheidler. Want we moeten juist af van universalistische plannen. Die nieuwe wereld moet organisch groeien. Toch is het maar de vraag of dergelijke bescheiden initiatieven de mogelijkheid aantonen van een andere wereld. Of zijn het reservaten die door ‘de megamachine’ mogelijk gemaakt en getolereerd worden? Het laatste hoofdstuk is eigenlijk een vreemde afwijking van het voorgaande.

Maar het boek van Scheidler is een intrigerende antigeschiedenis die verder reikt dan veel analyses van de huidige toestand. Scheidler neemt grote stappen, heeft een uitdagende visie, die hij echter met een rustige toon combineert. Zijn boek is zowel ambitieus als tamelijk precies, wat een prestatie is met dergelijke fundamentele vraagstukken.

Deze recensie verscheen eerder op Boekenstrijd.