Herdenken en Hurbinek

Hurbinek was een verlamd jongentje van drie jaar in het kamp van Primo Levi. Ik herdenk hem op 4 mei, zo heb ik besloten. Maar wat is herdenken precies? Daarover gaat het hier vaker. Velen hebben de geschiedenis om hun grote of kleine gelijk te bewijzen.

Je kunt van de geschiedenis ook iets anders leren, inspiratie op doen, de overdracht van mensen aanvaarden die de geschiedenis aan hun lijf hebben ervaren. Ik werkte in de Bijlmer met Jan Alberts, die als terdood veroordeelde door de Duitsers de bevrijding beleefde. Hij was actief bezig voor de leefbaarheid en eerlijke politiek rond de Bijlmer, zozeer dat ik wel eens informeerde of de Mof nog in het Stadhuis zetelde; als hij vermoeid was en in een nadenkende bui gaf hij dat toe.

De geschiedenis komt voorbij en vestigt zich in hoofden, van familie, van leraren, van collega’s en vrienden. Al die koppen bepalen wie je wordt en wat je geworden bent.  Herdenken is misschien wel dat je je rekenschap geeft van de invloeden op je wezen, op je overtuigingen: van wat je las, van wat je geleerd hebt, van wat er in gehamerd is, van wat je als waardevol hebt opgezogen.

Over “de”oorlog is veel geschreven: Mulisch, Hermans, Minco, Durlacher, Oberski. Ik noem maar een handjevol. Internationaal en door historici is de plank eindeloos lang: Churchill, Bullock, Shirer, Fest, Maser, Overy, Haffner. Natuurlijk: de historici zijn betekenisvol, maar het zijn de echte getuigen, die bepalen hoe je oorlog en vrede beleeft.

De sterkst stem van de getuigen is die van Primo Levi. Hij was Italiaan en overleefde Auschwitz, tot zijn zelfmoord in 1978. Zijn toon werd in de loop der jaren minder mild en lichtvoetig: alsof hij de ervaringen in de oorlog niet meer kon dragen. Zijn verhalen hebben echter een verbijsterende kracht door hun menselijkheid en mededogen.

In Lilith vertelt hij over een ontmoeting met “der Tischler”, als ze in een rioolbuis in Auschwitz mogen schuilen voor de regen. Levi was een ongelovige Jood, maar krijgt het apocriefe verhaal van Lilith opgediend, de vrouw die Adam eigenlijk wilde. Toen zij gelijkheid eiste en niet onder wilde liggen riep Adam God te hulp, die ook man was en hun samenwerking maakte van haar een duivelin, die met verspild zaad lichaamloze nakomelingen maakt over de hele wereld. Daarom moet zeven maal rond de baar van een overledene worden gelopen, want zo weer je de nakomelingen van Lilith af die hun aandeel in de erfenis opeisen.

God is eenzaam en zoekt zich een minnares en kiest Lilith uit; door deze zondige verhouding zal de aarde vervuld zijn met bloed en smart… Pas als God tot inkeer komt en een einde maakt aan deze relatie, is er een kans dat de vrede terug komt. In vijf pagina’s schildert Levi een verhaal, waarin alle motieven van de relaties tussen mannen en vrouwen, godsbeelden, heilsverwachtingen, samenkomen.. … “en het ongeneeslijke verdriet dat op de ruïnes van vergane beschavingen groeit.”

Maar een icoontje is zijn verhaal over Hurbinek: een kind in het kamp. Hij kon nagenoeg niet praten, had verlamde beentjes: “maar zijn ogen, verloren in het driehoekige, broodmagere gezichtje, bliksemden van leven, vragend, eisend, dwingend, vol van een tomeloze begeerte om de muur van stomheid te doorbreken.”

En dat probeerde Hurbinek: de gevangenen spitsten hun oren, als in de nacht woorden leken te komen uit de hoek waar hij sliep. Alle talen waren vertegenwoordigd, maar ondanks alle inspanningen, herkende niemand zijn klanken, Hurbinek’s woord bleef geheim.

“Hurbinek, die drie jaar oud was, misschien in Auschwitz was geboren en nooit een boom had gezien; Hurbinek, die tot zijn laatste snik vocht als een man om zich toegang te verschaffen to de wereld van de mensen, waaruit een bestiale macht hem verbannen had: Hurbinek, die geen naam had, maar op zijn minuscule armpje evengoed de Auschwitz-tatoeage droeg; Hurbinek stierf in de eerste dagen van maart 1945, vrij, maar niet verlost. Niets rest er van hem; hij getuigt hier in mijn woorden.”

Zijn dood viel in de maand waarin ik geboren ben.  Ik herdenk hem en de humane verteller Primo Levi, die hem, met zijn kampnaam een spoor in de geschiedenis gaf.

(Primo Levi, “Het Respijt”, Amsterdam, 1988;
Primo Levi, “Lilith” in: Alle Verhalen, Amsterdam, 2000 Tony Judt: “The elementary truths of Primo Levi” in: “Reappraisals,  reflections of the forgotten twentieth century” 2008)