Goed volk | Zwarte Piet (1)

LONGREAD - Je kunt van het ons met enige regelmaat falende rechtsapparaat zeggen wat je wilt, maar het ruim één maand vóór de nationale intocht van Sint Nicolaas voor de rechter slepen van vierendertig ‘Helden van Dokkum’ getuigt van een perfecte timing. Als het een beetje meezit hebben we er na de definitieve uitspraak van de rechter begin december vierendertig ‘martelaren’ bij. Een betere scheut olie op het vuur had ik niet kunnen bedenken.

Diezelfde timing dwong mij ertoe een idee over een blog over Zwarte Piet vervroegd te realiseren. Ik kan bij de naderende burgeroorlog niet doen of mijn neus bloedt en ik wil de feiten voor zichzelf laten spreken. Ik zal de zwartepietendiscussie niet mijden, maar wil me er niet al te diep in mengen. Lafhartig schuif ik die Zwarte Piet door (de uitdrukking komt overigens uit een kaartspel), maar ik zal aan het slot wel enkele conclusies trekken.

Het is uiteraard onmogelijk in twee of drie columns een doorwrochte studie over Zwarte Piet te publiceren. Dat zou minstens een geschiedenis ter grootte van een ‘lijvig, in kalfsleder gebonden band’ (Maarten Toonder) vereisen en zo soepel is de redactie van Sargasso qua plaatsruimte niet. Zelfs historicus Frits Booy had voor zijn minimale overzicht Het verhaal van Zwarte Piet (2014) nog vijftien pagina’s nodig. Ik moet helaas een hoop namen, termen, feiten en zinnige hypothesen onbesproken laten en mij tot een rode draad beperken, hetgeen bij een zo complex fenomeen als Zwarte Piet ook geen kwaad kan. Ik zoek een antwoord op slechts deze vragen:

1. De huidige Zwarte Piet in zijn pagepak is gemodelleerd naar de knecht van Sinterklaas uit de tweede editie van het boekje van de negentiende-eeuwse Jan Schenkman. Welke bedoeling had Schenkman met deze Piet en hoe is het deze Piet na 1850 verlopen en waarom?
2. Wie of wat is Zwarte Piet eigenlijk en waar komt hij vandaan?
3. Waarom is Zwarte Piet zwart ? Waar komt zijn zwartheid vandaan?

Voordat ik met het verslag van deze speurtocht begin, nog even dit: om de tekst leesbaar te houden verwijs ik met ‘Tegenstanders’ naar de tegenstanders van de huidige Zwarte Piet of verschijningsvorm van deze Piet, en met ‘Voorstanders’ naar het tegenovergestelde. Omdat ik beide partijen een naam heb gegeven schrijf ik deze dan ook met een hoofdletter, wat bovendien de leesbaarheid vergemakkelijkt.

Chronologisch gaat het verhaal van voor naar achteren, omdat de clou aan het begin zit.

Bronnenprobleem versus luxeprobleem

Het is opvallend dat de Tegenstanders met nogal weinig schriftelijke en picturale bronnen op de proppen komen. Dit is verwonderlijk omdat zij, in tegenstelling tot de Voorstanders, zich in de geschiedenis hebben verdiept en archiefstukken hebben gezocht. De aangedragen bronnen lijken er echter vaak met de haren bijgesleept en bovendien maken de onderzoekers uit dit kamp vaak de fout dat zij aan details algemene conclusies verbinden. Zo ontstaan contextloze tunnelvisies, waarbij het bovendien vaak gaat om aannames of associaties die vervolgens als feiten gepresenteerd worden.

Afbeelding uit een Sint-Nicolaasalmanak uit 1766

Zelfs cultureel antropoloog John Helsloot (1950), met voorsprong de belangrijkste Nederlandse wetenschapper uit het kamp van de Tegenstanders, gaf tijdens het Digital Erfgoed Congres in 2012 toe dat hij, na lang te hebben gezocht, slechts één enkele associatie tussen Sinterklaas en een slavenhouder had gevonden. Let wel, het gaat hier om een associatie, niet om een bewezen feit. Dit voorval is exemplarisch.

De Voorstanders hebben in zekere zin een luxeprobleem: zij beschikken over veel informatie, en dan bedoel ik niet het relatief summiere archiefmateriaal maar de resultaten van veldwerk. Hierdoor krijgen zij vaak het verwijt dat zij er maar van alles bijslepen, maar dit is juist een van de eigenschappen van volkscultuur. Deze komt voort uit het volk en wordt gemaakt door het volk, vaak buiten wetten en de centraal geleide politiek om. Tradities buitelen over elkaar heen, versmelten met elkaar, raken weer van elkaar los en gaan nieuwe associaties aan, steken landsgrenzen over en kennen tegelijkertijd grote regionale verschillen. Het duurt niet lang voordat één oorspronkelijke traditie tot een schier onontwarbare kluwen is uitgegroeid waarbij de vakwetenschapper de kluwen dient te ontwarren en vervolgens orde en systeem moet aanbrengen.

Een grote hoeveelheid inconsistente data is dus onontkoombaar en dat is ook niet erg. Het wordt echter problematisch als nieuwe associaties, zoals Blackface, worden verabsoluteerd tot de essentie van wat in feite een wirwar aan tradities is.

Zo, de toon is gezet, verder lezen is op eigen risico.

Sinterklaas zonder Zwarte Piet

Het ludieke Sinterklaasfeest, dus niet de officiële herdenking van de heilig verklaarde bisschop van Myra, werd in de Middeleeuwen vooral gevierd op klooster- en kathedraalscholen en valt daarbij binnen het buitenliturgisch volksvermaak dat buiten het kerkgebouw werd voortgezet op een niet zelden carnavaleske manier. Deze Sinterklaasvieringen bevatten nog elementen van een ander feest (duiveltjes), maar daarover later meer.

Na de Reformatie wordt het Sinterklaasfeest enkele eeuwen verboden maar desalniettemin, ook door protestanten, binnenshuis voortgezet. Ik heb er al eerder op gewezen: volkscultuur laat zich niet dwingen door centraal geleid gezag. Deze Sinterklaasfeesten kenden reeds de belangrijkste elementen van het hedendaagse Sinterklaasfeest zoals cadeautjes die door de schoorsteen kwamen. Van een zwarte bediende of begeleider was nog geen sprake, die komt pas in de negentiende eeuw om de hoek kijken.

Schenkmans Zwarte Piet

In de achttiende eeuw gaat in Holland en Zeeland de economie tanen, vooral in grote steden als Amsterdam. Het volk heeft gewoonweg geen geld meer om het Sinterklaasfeest te vieren. Halverwege de negentiende eeuw is deze neergang op zijn dieptepunt. In de Amsterdamse Jordaan is schoolonderwijzer Jan Schenkman actief. Het is de tijd dat men het volk wil verheffen door goed onderwijs en Schenkman schrijft een aantal boekjes voor kinderen en komische gedichten voor volwassenen.

Uit Sint Nikolaas en zijn knecht (uitgave 1905)

In 1850 publiceert hij het inmiddels befaamde Sint Nikolaas en zijn knecht, waarvan rond 1851 een tweede druk volgt. In beide boekjes is Piet zwart. In de eerste druk heeft hij nog gewone kleren aan, maar die zijn in de tweede druk vervangen door een Spaans pagepakje met de kenmerkende molensteenkraag.

Merk op dat Schenkman Zwarte Piet een ‘knecht’ noemt. De slavernij werd in Nederland pas officieel zestien jaar na het verschijnen van Sint Nikolaas en zijn knecht afgeschaft, maar het houden van slaven was in die tijd allang geen usance meer. In het Huisboek voor Christelijke gezinnen uit 1863 is te lezen:

Menigeen laat hem [d.w.z. Sinterklaas] vergezellen door een ander personaadje (= personage), een neger, die onder den naam Pieter, mijn knecht, niet minder populair is dan de heilige Bisschop zelf.

Bovendien heeft het woord ‘knecht’ bij velen een negatieve connotatie (knechting), hetgeen te wijten is aan het feit dat het beroeps nauwelijks meer voorkomt. We kennen het nog in woorden als ‘slagersknecht’ en ‘bakkersknecht’, beroepen die de twintigste eeuw niet hebben overleefd en zeker niet in die benaming. Maar een (huis-)knecht was een normale bediende die betaald werd en vrij was, dus zeker geen slaaf. En als wij het Huisboek voor Christelijke gezinnen mogen geloven, stak Pieter wat populariteit betreft zijn opdrachtgever naar de kroon.

Het was bovendien in die tijd mode om ‘Moren’ in dienst te hebben. Dat stond interessant (ze kwamen tenslotte van ver weg) en men kon er zodoende mee opscheppen. De gewoonte verbeidde zich van Spanje over heel Europa. Wat in die trend ook voorkwam waren oosterlingen met een oosters kostuum inclusief fez, zoals afgebeeld in een Sinterklaasboek uit 1876. In alle gevallen is er van slavernij geen sprake.

Wat bedoelde Schenkman?

Omdat de verschijning van de huidige Zwarte Piet rechtstreeks is afgeleid van de door J.W.A. Hilverdink getekende figuur uit het boekje van Schenkman, is het belangrijk te weten wat Schenkman met zijn boekje bedoeld heeft. Hiernaar kunnen wij slechts beredeneerd gissen, want Schenkman heeft hier geen notities over achtergelaten. De context valt echter goed te beschrijven.

Schenkman was een enthousiasteling als het om tradities ging en heeft ook andere kinderboeken over tradities geschreven, zoals De kermis-artiesten, of de viervoetige kunstenmakers voor het kleine publiek. Hij wilde als schoolmeester in de geest van zijn tijd de arme kinderen verheffen. Sinterklaas’ knecht moet een didactische rol hebben gehad en Schenkman kan er geen opzettelijk denigrerende bedoelingen mee hebben gehad.

Kritiek

Tijdens het interbellum ontstond de eerste kritiek op de figuur van Zwarte Piet. Deze kritiek vloeide voort uit het socialisme en communisme, waarbij elke werkgever per definitie gold als uitbuiter en een knecht als uitgebuite.

Intussen was de Zwarte Piet uit het boekje van Schenkman in de praktijk, met name bij Sinterklaasvieringen, uitgegroeid tot een raciaal stereotype. Dit is niet zo vreemd als het lijkt. De huidige generatie kan zich de straten in de grote steden, gevuld met mensen van velerlei herkomst, nauwelijks anders voorstellen. Theoretisch zijn we er wel van bewust dat dit tot pakweg 1950 anders is geweest, maar wat het werkelijk inhoudt, kunnen wij niet goed navoelen. Tot in de zestiger jaren waren bovendien de nationale en internationale media, inclusief de televisie, geen spat van wat zij tegenwoordig zijn.

Ik herinner mij uit mijn lagere schoolperiode, zestiger jaren dus, een zendingsverhaal dat klassikaal werd gelezen. In dit verhaal riep een kind, toen het een trein voorbij zag rijden: “Kijk daar, achter dat raam, een neger!!” Dat die treinreiziger een zendeling bleek die in het intussen geseculariseerde Nederland het evangelie kwam verkondigen, wisten wij op dat moment nog niet, maar dit terzijde. Het voorval toont dat ‘de neger’ in die tijd een unicum was, hoofdzakelijk bekend uit tijdschriften, bioscoopjournaals en plaatjes in de zendingsbladen waarin volgens cabaretier Fons Jansen dezelfde foto’s stonden als in De Lach, alleen als negatief. En wat men slecht kent, wordt al snel tot cliché, zeker in een tijd dat het nog geaccepteerd was dat kapitein Haddock in een vertaalde aflevering van ‘Kuifje’ een neger uitschold voor “wandelende reclame voor kachelglans”.

Het veranderde pas met de dekolonisatie. Het duurde toen niet lang meer voordat de stereotiepe negroïde Zwarte Piet met zijn dikke felrode lippen en malle taaltje werd afgeschaft. Niet omdat er bussen vol Tegenstanders naar de intocht van Sinterklaas waren getrokken, maar omdat de Nederlanders met een gezond verstand, wat gelukkig nog de meerderheid van onze bevolking vormt, begreep dat je zo de gekleurde medelander geen recht doet.

Volgende week gaan we een heel andere kant op.