GC?s Matinee: The Power of Nightmares – 1

In GC’s Zondag Matinee elke week speciaal voor uw kijkgenot een fascinerende documentaire, een spraakmakend TV-programma of een bijzonder (leuk) cabaretfragment.

“In het verleden beloofden politici ons een betere wereld te creëren en hadden ze verschillende manieren om dit te bereiken. Macht en autoriteit verkreeg men door optimistische visies die ze de mensen aanboden. Maar die dromen faalden. En vandaag de dag hebben mensen hun vertrouwen in ideologieën verloren. Steeds vaker worden politici dan ook gezien als managers van het openbare leven.

Maar nu hebben politici een nieuwe manier gevonden die de macht en autoriteit herstelt. In plaats van ons van de eerder genoemde dromen te voorzien, beloven politici ons nu tegen nachtmerries te beschermen. Ze zeggen dat ze ons van angstaanjagende gevaren zullen redden, die we niet kunnen zien en kunnen begrijpen. En het grootste gevaar van allemaal is internationaal terrorisme. Een machtig en sinister netwerk, met slapende cellen in landen over de gehele wereld. Een dreiging die bestreden moet worden met een ?war on terror?.

Maar veel van deze dreiging is een fantasie, die overdreven en vervormd is door politici. Het is een duistere illusie, verspreid in overheden overal ter wereld, de veiligheidsdiensten en de internationale media. Dit is een serie die ingaat op het hoe en waarom die fantasie werd gecreëerd en wie er baat bij hebben…”

Zie hier de introductie van de driedelige BBC-serie ?The power of Nightmares – The rise of the politics of fear?. Een serie gemaakt door de Engelse filmmaker Adam Curtis, die hiermee de gelijktijdige opkomst van de neoconservatieve beweging in de Verenigde Staten en het moslimfundamentalisme in (voornamelijk) het Midden-Oosten in beeld probeert te brengen.

Introductie
Het verhaal begint met Sayyid Qutb, een Egyptische ambtenaar die naar Amerika kwam om het onderwijssysteem te bestuderen. Maar Qutb was ontgoocheld over wat hij in Amerika zag, een land waar men urenlang het gras kon maaien en de heg kon snoeien. Qutb zag een zelfzuchtig en materialistisch land. En Qutb overtuigde zichzelf dat deze gevaarlijke cultuur van zelfzuchtig individualisme zich uiteindelijk in zijn eigen land zou gaan voortzetten. Hij nam zich voor dat hij degene zou zijn die dit zou voorkomen.

Tegelijkertijd was er Leo Strauss, een invloedrijke professor in de politieke filosofie, die dezelfde gedachten had over de gevaren van het ?individualisme?, een cultuur die zou leiden tot nihilisme en uiteindelijk zijn eigen ondergang. Immers, individualisatie zou op de lange duur de gedeelde waarden die de samenleving bij elkaar houden doen verwateren. Noodzakelijke illusies zouden het land zijn gedeelde waarden doen behouden. Volgens Strauss waren dit religie en ?de mythe van de natie?. In Amerika werd dit uiteindelijk het idee dat het land een ?unieke lotsbestemming had om de kwade krachten in de wereld te bestrijden?. Qutb zocht zijn heil in een door de elite geleid kader van een ?politieke Islam?. Zijn manier om de Jahiliyyah ? een staat van barbaarse onwetendheid ? te bestrijden.

De overeenkomst tussen beiden? Beiden waren idealisten, die de mislukking van de liberale droom van een betere wereld deelden en ?voorzagen?. Beiden hadden dezelfde verklaring: het toenemend individualisme en het daarmee gepaard gaande zedelijk en morele verval. En beiden argumenteerden dat radicale maatregelen, zoals misleiding, gerechtvaardigd waren om weer gedeelde normen en waarden in de maatschappij te verkrijgen.

Strauss en het neoconservatisme
Ten tijden van de roerige jaren ’70 kregen de opvattingen van Strauss gewicht. In een poging de chaos te begrijpen, betoogde Strauss dat de basis van het liberale idee ? het geloof in individuele vrijheid ? juist dé oorzaak was voor de heersende chaos. Want: individuen streven hun eigen zelfzuchtige belangen na en dat moet onvermijdelijk tot conflicten leiden. Zijn ideeën begonnen steeds meer aanhangers te krijgen. Zo kon Strauss onder andere Paul Wolfowitz en Francis Fukuyama tot zijn studenten rekenen. Hieruit begon de beweging die zichzelf later de neoconservatieve zouden noemen.

Een groep die, volgens de documentaire, behoorlijk wat invloed achter de schermen wist te verkrijgen. Er moest een gezamenlijke vijand worden gecreëerd. En wie kon die rol betere vervullen dan Rusland? Achter de schermen begon ?Team B?, een commissie van neoconservatieven, met een missie om duidelijk te maken dat Rusland nog wél gevaarlijk was. En omdat de CIA niets kon vinden, zou dit volgens Team B juist duidelijk moeten maken dat de Russische technologie zó geavanceerd is, dat ze onvindbaar is. Doel: Het beeld in Amerika van Rusland (weer) veranderen. En het overdrijven van die dreiging, in de lijn van Strauss, was hiervoor gelegitimeerd. Overigens: Deze geschiedenis lijkt zich recentelijk weer herhaald te hebben.

Dit ?gecreëerde vijandsbeeld? sloot naadloos aan bij een van de mythes die Strauss doceerde. Een strikte scheiding tussen goed en kwaad was ?nodig om het land te redden van moreel verval?. Was stemmen onder de christelijke bevolking van Amerika eerst nog immoreel, onder aanvoering van invloedrijke christelijke leiders werd dit beeld veranderd. Eén ‘broodnodige’ stem tegen de grote vijand, het communistische regime van Rusland. Eén stem om de kracht van het land op een agressieve manier te gebruiken als een kracht van goed in deze wereld. En uiteraard werd deze visie ?toevalligerwijs? gedeeld door diezelfde miljoenen religieuzen.

Dat het nog gekker kon bleek later. Invloedrijke neoconservatieve politici begonnen, in het publieke domein, álle terroristische activiteiten te zien als onderdeel van één grote campagne vanuit Rusland. Ze gebruikten hiervoor het boek ?The Terror Network? dat dit aan de hand van een scala aan feiten duidelijk trachtte te maken. Vergeten leek echter dat een groot deel van de informatie in het boek, verzameld door een journalist, de eigen propaganda was om Rusland zwart te maken.

Qutb en het moslimfundamentalisme
Aan de andere kant van de oceaan werd Qutb een invloedrijk persoon in de Moslimbroederschap in Egypte. Nadat leden van het broederschap geprobeerd hadden President Nasser te vermoorden werd hij gevangen genomen.

Qutb was hierdoor niet meer in staat om zijn ideeën uit te werken, maar zou een belangrijke rol spelen en invloed uitoefenen op de toekomstige leden van het broederschap. Ayman al-Zawahiri, uiteindelijk de ?leraar? van Osama Bin Laden, was een van die leden. Ook hij zag het morele verval die de westerse landen hadden gebracht. Zijn plan? Een massale aanslag om de massa wakker te schudden uit hun morele verval.

Maar na de aanslag kwam het volk niet in opstand. Het bleef rustig. Waarom het mislukte? Al-Zawahiri stelde dat de westerse ideologieën zo diep in de geesten van de mens genesteld was dat ze nu net zo corrupt waren als hun leiders. Ook Al-Zawahiri werd gevangengenomen en net zoals Qutb werd hij gemarteld. Hierdoor zouden zijn ideeën nog radicaler zijn geworden.

Vanwege de corruptie van de leiders en het volk aan de echte islam, werd iedereen vogelvrij verklaard. Ze waren geen echte moslims meer en hierdoor was het legitiem om aanslagen op ze te plegen. Nodig, volgens de visionair Al-Zawahiri, om de moslims te choqueren en hen de realiteit op een andere manier te laten zien. Alleen op die manier zouden ze de waarheid kunnen gaan zien. Moorden met een legitieme reden volgens Al-Zawahiri, ?omdat het het hoogste doel is?.

Om de documentaire kracht bij te zetten voert Curtis een aantal invloedrijke denkers en politici op. Zo zien we de neo-conservatieven William en Irving Kristol, Richard Pipes en Richard Perle. Evenals Azzam Tamimi, van het Institute of Islamic Political Thought, Roxanne Euben en Abdulla Anas om de historie van de Islam beeld te geven. En ook die zullen weer voorbij komen, als we volgende week deel twee van deze serie bespreken.

Lezersservice: Alvast meer zien? Hier vindt u deel 2 en deel 3.