In zijn nieuwe boek ‘Een tijd voor Empathie’ betoogt bioloog Frans de Waal dat op het niveau van het organisme, emoties als empathie een veel belangrijkere rol spelen dan werd aangenomen.
Dat dieren het vermogen hebben om zich in te leven in de gevoelens van anderen, en misschien zelfs in staat zijn tot het geven en ontvangen van liefde, is een stelling die al een flinke poos op veel weerstand stuit. In de ontwikkelingspsychologie ging men er tot diep in de jaren 60 nog van uit dat zelfs mensen in hun primaire levensfase tot op het bot ongesocialiseerd en zelfzuchtig zijn. En op het niveau van het individu zijn organismen dat altijd, zo is het axioma. Richard Dawkins schreef er zelfs een belangwekkend boek over: ‘Onze zelfzuchtige genen.’
De Waal durft dus af te wijken van een min of meer vaststaand denkbeeld. In een interview met de Volkskrant dat vandaag te lezen valt in het katern Kennis zegt hij: ‘We zijn allemaal opgegroeid met het idee dat de natuur een bloedig slachtveld is, waar concurrentie de crux is. Daar passen medeleven, troosten, genegenheid, solidariteit en vriendschap nu eenmaal niet zo makkelijk in.’
Waarom is het voor veel mensen zo moeilijk te geloven dat hun gevoelens ten aanzien van Fido of Tijger wel eens zouden kunnen worden beantwoord? Of beter nog, waarom is het zo moeilijk om te geloven dat dieren niet alleen maar agressieve concurrenten van elkaar zijn, verwikkeld in een eeuwige strijd waarbij alle middelen zijn geoorloofd om te overleven? Want met de ‘dierlijke’ emoties als agressie hebben geen moeite. Waarom zou empathie dan zijn voorbehouden aan mensen?
Het idee dat mensen boven de dieren staan is volgens mij gewoon handig om te hebben. Het is een erg prettige gedachte dat mensen de kroon op de schepping zijn, want het rechtvaardigt de exploitatie van de wilde, ongeciviliseerde natuur. Door ons, met onze unieke emotionele vermogens, boven de natuur te plaatsen, kunnen we allerlei psychologische trucs uithalen.
Objectivatie van dieren is bijvoorbeeld, of in bredere zin het ontmenselijken van de natuur (het tegenovergestelde van het ‘ontnatuurlijken van de mens’), is een belangrijke methode om excessen te rechtvaardigen. Zodra dit bij mensen gebeurt (zoals recent nog in de Abu Graib gevangenis) roept de hele wereld schande. Maar kunnen de excessen in de bio-industrie, het gebruik van de Stille Zuidzee als testplek voor kernbommen, het leegvissen van de oceanen, enzovoorts enzoverder, op dezelfde massale protesten rekenen?
Nee, natuurlijk niet. Mensen zijn de kroon op de schepping, en hebben de macht en het inzicht om de natuur vorm te geven zoals het hen belieft. Het is dus veel erger voor de mensen die door een tsunami worden getroffen, dan voor de dieren die in hetzelfde gebied wonen.
De vraag die overblijft, is: heeft dit superioriteitsdenken een evolutionair voordeel?
Reacties (22)
Nou, ja, dat (het evolutionaire voordeel) heeft het in de vorm die je zelf al aangeeft.
Indien andere dieren fundamenteel minder zijn is het sneller gerechtvaardigd ze uit te buiten en dat heeft de evidente voordelen voor voeding (vlees bevat veel energie), kracht (ossen tillen veel meer), snelheid (paarden lopen stukken harder zelfs met jou op de rug) en ga zo nog maar even door.
NB: Ik beschouw dit soort berichten altijd wel als een ernstige achterhoede-discussie. Als je ooit een huisdier hebt gehad bijvoorbeeld dan moet je volstrekt autistisch zijn als het je niet opgevallen is dat ook die dieren niet alleen gemoedstoestanden hebben, maar op jouw gemoedstoestanden reageren op geheel analoge wijze als het dier mens dat doet.
Ja, onze opdeling in mensen en dieren in plaats van mensen en andere dieren is niet meer dan evolutionair handig narcisme. News at 11…
“…tot op het bot ongesocialiseerd en zelfzuchtig zijn. En op het niveau van het individu zijn organismen dat altijd, zo is het axioma. Richard Dawkins schreef er zelfs een belangwekkend boek over: ‘Onze zelfzuchtige genen.’”
Je mist compleet de crux van Dawkins boek. Weliswaar gaat Frans de Waal nu een stuk verder, maar Dawkins zegt dat zelfzuchtigheid op het niveau van het gen (de titel zegt het al) wel degelijk tot gedrag op het niveau van het hele organisme kan leiden dat wij ‘sociaal’ zouden noemen.
@3: Precies, Dawkins ontkent het bestaan van empathie e.d. niet, maar betoogt dat het een evolutionair voordeel oplevert voor sommige genen.
De halve vk overgenomen. allemaal reclame.
“Of beter nog, waarom is het zo moeilijk om te geloven dat dieren niet alleen maar agressieve concurrenten van elkaar zijn, verwikkeld in een eeuwige strijd waarbij alle middelen zijn geoorloofd om te overleven?”
Dat is eenvoudig. De empathie onder dieren moet je met een vergrootglas zoeken. Een keer een olifant, die hond op de snelweg en een groep chimpansees zijn de geijkte voorbeelden. Elkaar naar het leven staan is voor de meeste dieren dagelijkse kost.
En bedenk ook dat de evolutie rare kostgangers kent. Zo wil ik geen kinderen, geloof ik niet in God, en heb totaal geen ambitie. Mijn genen zullen hoogstwaarschijnlijk uitsterven, maar ik besta wel!
Wat ik een beetje mis in dit stuk, en in een deels vergelijkbaar stuk in de NYT is de sexual selection theory van Darwin. De vrouwelijke partner keuze is een krachtige driver die evolutionaire richtingen kan sturen die niet per-se het fitste individu hoeven op te leveren. Als het mannetjes dier zich geen paringskansen weet te verschaffen bij het vrouwtjes dier omdat het niet op de bekoring in uiterlijk en gedrag kan rekenen, dan sterft zo’n lijn uit en worden andere relatief bevoordeeld …
Zie interview via uit zending gemist (VPRO- Boeken)
http://boeken.vpro.nl/programmas/24214180/afleveringen/42503094/
Boek zelf kost 24,95
Ik kijk iedere zomer naar een weilandje met 7 of 8 vaarsen en een stier(je)die zich daar vol mogen grazen en ondertussen ook af en toe aan het nageslacht moeten denken.
Thuis hebben we ook nog eens 2 konijnen loslopend in de tuin. Geen hok, de poort is de grens van hun bestaan. Onze tuin is groot genoeg.
Het is meer dan empathie, deze stier en vaarsen en zo ook de konijnen verzorgen elkaar, delen elkaars lief en leed, maken elkaar schoon en hebben ook af en toe ruzie. Kortom, niets dierlijks is hen vreemd.
Altruïstisch gedrag is allang bij vele diersoorten vastgesteld, onder anderen bij de mascotte der nazi’s, de wolf.
Een achterhoede-discussie inderdaad.
Die opmerking m.b.t. Richard Dawkins is redelijk misplaatst. ‘The Selfish Gene’ sluit in het geheel niet uit dat empathie e.d. evolutionair gezien voordelig kunnen zijn. Dawkins heeft zelfs meerdere malen verteld in z’n boeken (o.a. z’n laatste, The Greatest Show on Earth) dat het zeker wel mogelijk is om liefde, empathie, etc, in te passen in de evolutie theorie.
Op het niveau van genen is het echter wel dgelijk ‘een strijd’. Domweg de genen die het beste het overleven ven een soort veiligstellen, overleven. Maar het kan dus heel goed zijn, dat een eigenschap zoals empathie (vastgelegd in die genen dus) gunstig is voor het overleven van een soort!
Gedrag is iets heel anders dan genen. Dat maakt de combinatie van ‘concurrerende’ genen en altruistisch/empathisch gedrag al onproblematisch. Nog veel principieler is dat men zich in de biologie veel beter bewust moet zijn van het feit dat men spreekt in metaforen. Die genen concurreren niet met elkaar zoals bedrijven met elkaar concurreren. Ze strijden niet met elkaar in die zin dat ze strijd aan het voeren zijn. Als je niet oppast met termen als ‘zelfzuchtige genen’ e.d. dan vertelt je theorie meer over je eigen raamwerk dan over biologische processen.
aaah – gelukkig … dawkings vs gould! :) [x]
“De vraag die overblijft, is: heeft dit superioriteitsdenken een evolutionair voordeel?”
Als je een kat met een muis hebt zien spelen, of een beer met een zalm, dan geloof je net zo min aan het unieke van het superioriteitsdenken als aan het unieke van der menschen emotionele bindingen met de rest van de schepping. Die zonet door DH werden ontkracht, nota bene.
Waarmee de vraag lijkt te luiden: heeft superioriteisdenken evolutionair voordeel ?
Ja. Maar de unieke positie van de hedendaagse mens is gewoon te danken aan die universele eigenschap.
Ik zit net met een kat die zo blij is dat ik er weer ben dat ze vergeet hoeveel honger ze heeft. Ze moet afvallen dus krijgt niks.
Puzzelfreaks (niet ik), stop dat moment eens in een model van emotie – symbiose – betere welvaart – evolutionair voordeel…
De link tussen het hebben van empathie en (vermeend) superieur zijn is bizar.
Empathie is neutraal.
Empathie kan ook negatief gebruikt worden (manipulatie). Wat in die Abu Graib gevangenis gebeurde is nu juist mogelijk gemaakt door empathie, hoe konden ze anders weten hoe die mensen te vernederen. Empathie heeft bovendien niks te maken met verantwoordelijkheidsgevoel of rechtvaardigheidsgevoel (voor zover aangetoond). Dat is een gebruikelijk misverstand.
Een kenmerk van autisme is bijv. juist een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Explain that.
Zie ook: spiegelneuronen, Theory of Mind.
Empathie hebben betekent in feite dat je een copycat bent. Niks meer, niks minder. Eigenlijk zou je zo kunnen zeggen dat dieren juist méér empathie (zouden) hebben dan mensen, aangezien ze meer in groepen leven en dus – à la Dawkins – meer rekening moeten houden met hun soortgenoten (gene-genoten).
Het verschil tussen dieren en mensen zit hem in ’t zelfbewustzijn, planvermogen en idee van universele waarden.
Ik weet niet of je ooit in de ogen van een krokodil of een tijger heb gekeken, maar die gasten halen jou, hun eigen soort en hun eigen moeder nog neer om geen andere reden dat je verkeerd terugkijkt. Aso’s.
Ik maak ernstig bewaar tegen krokodillen en tijgers te omschrijven als voetbalsupporters. Dat is een belediging van krokodillen en tijgers. De boeken van Frans de Waal zouden verplichte kost moeten zijn.
Mieren hebben meer empathie en zelf-opofferigheid dan diploide en niet-parthenogenetische dieren. Kennelijk herkent een individu de genetische overeenkomst met zijn collega’s en is dan beter in staat tot empathie. Je ziet het – en nu zeg ik misschien iets rots – ook terug in incestueuze mensen-gemeenschappen; de bewoners lijken genetisch zo veel op elkaar, dat hun empathie de natuurlijke neiging tot het vinden van een partner buiten de genen-poel verdringt, wat voor een vicieuze cirkel van incest zorgt.
@19: Het zit er dik in dat de genetische gelijkheid bij mieren niet doorslaggevend is voor empathie, of zich hooguit beperkt tot een paar allelen, gegeven het bestaan van genetisch erg diverse superkolonies.
@19; Behalve de flagrante onzin, wat is precies het punt dat je wilt maken? Dat incest tot empathie leidt maar interraciale sex een minder invoelend nageslacht tot gevolg heeft?
De Waal heeft m.i.aangegeven dat de mens een evolutinair vermogen heeft wat we empatie noemen (zoals dat ook geldt voor intelligentie)en dat we niet allen in de zelfde mate hebben en dat we op verschillende manier gebruiken kunnen.Meer aandacht hiervoor in opvoeding en onderwijs lijkt me zeer wenselijk.