Elfstedentocht: cijfers, feiten en weetjes

DATA - Helaas, het leek zo hoopvol, maar toch geen zestiende elfstedentocht dit jaar. De dooi zet nu definitief door.
15 jaar wachten maakte iedereen onrustig. Ook deze redactie. Dus waren we aan het datavergaren geslagen. Woensdagavond was de neiging dan ook groot om alle bitjes in het wak bij Balk te kieperen.
Maar dat is zonde van al het werk. Dus bij deze alsnog allerlei interessante zaken over de elfstedentochten op een rij.

De oudst bekende melding over iemand die alle elf steden schaatsend af ging op één dag stamt uit 1763. Wij beperken ons tot de edities vanaf 1909.

Laten we beginnen met de route van ongeveer 200 kilometer:

Foto: Wikimedia Commons

Uiteraard zijn hier varianten op. Door slechte kwaliteit van het ijs op sommige plaatsen zijn er regelmatig omleidingsroutes geweest, bijvoorbeeld over het IJsselmeer.

De rijders
Vanaf 1909 was het een wedstrijd, ook al mocht het niet zo heten in het eerste jaar.
De eindstreep halen was ook voor wedstrijdrijders vaak een hele opgave. Maar “gekwalificeerd” de eindstreep halen nog meer.
Afhankelijk van het jaar moest je binnen 2 uur na de eerste tijd binnen komen of later binnen 1/5 van de eerste tijd. In onderstaand overzicht zijn die regels toegepast (met terugwerkende kracht voor de eerste paar edities):

Pas vanaf de tweede editie in 1912 mochten er ook toerrijders meedoen aan de Elfstedentocht. Het duurde even voordat het een echt grote vlucht nam. Bijzonder slecht jaar voor de toerrijders was uiteraard 1963. Toen haalden slechts 69 van 9294 gestarte rijders de eindstreep in Leeuwarden op tijd:

In 1929 reed er voor het eerst een buitenlander mee. De Amerikaanse diplomaat L. Süssdorf kwam echter maar tot de helft. Maar in 1933 reed hij nogmaals mee en kwam hij wel als eerste buitenlander over de finish.

Er zijn drie rijders geweest die de Elfstedentocht twee maal gewonnen hebben: Coen de Koning in 1912 en 1917, Auke Adema in 1940 (samen met 4 anderen) en 1941 en Evert van Benthem in 1985 en 1986.

De gemiddelde leeftijd van de winnaar was ruim 29 jaar. De oudste winnaar was Cor Jongert in 1940 met ruim 42 jaar. De jongste winnaar was in datzelfde jaar Piet Keizer met 21 jaar.

En zover wij hebben kunnen achterhalen is bij de wedstrijdrijders dhr P. Trooster uit Amsterdam de enige die de tocht maar liefst 5 keer gekwalificeerd uitreed. Hij deed dat in achtereenvolgens 1940, 1941, 1947, 1954 en 1956. Hoogste klassering was 13e in 1941.

De vrouwen
De eerste deelnemende vrouw was in 1912 Jikke Gaastra. Zij ging echter wel een stukje met de trein. Kreeg desondanks wel een kruisje voor haar prestatie. Later kreeg zij ook nog een gouden broche.
Pas vanaf 1985 mogen vrouwen deelnemen aan de wedstrijd. Lennie van der Hoorn kwam toen als eerste over de streep. Bij de 16e editie zal er voor het eerst een aparte wedstrijd voor vrouwen zijn.
Er zijn te weinig cijfers bekend over het aandeel van vrouwen bij de toerrijders in de verschillende jaren.

De tijden
De snelste tijd werd in 1985 gereden door Evert van Benthem. Hij reed het in 6 uur en 47 minuten.
De langzaamste tijd werd in bij de eerste editie genoteerd door de winnaar Minne Hoekstra, 13 uur en 50 minuten.
De gemiddelde tijd van de winnaars van de eerste 15 edities was 9 uur en 35 minuten.
De gemiddelde tijd over alle gekwalificeerde wedstrijdrijders heen is 9 uur en 5 minuten.

Omdat we de volledige lijst met alle wedstrijdrijders en hun tijden digitaal hebben, hier ook nog een aardige overzicht. Dit zijn de aantallen wedstrijdrijders per 5 minuten achterstand op de winnaar(s) uit hun jaar. Je zou meer regelmaat verwachten.

Herkomst
Waar kwamen de rijders vandaan? Het is een traditioneel Fries gebeuren, maar zijn het wel Friezen die de toon zetten? We kunnen alleen een uitspraak doen over de wedstrijdrijders. Van de lijst met meer dan 1000 rijders die gekwalificeerd zijn in de eerste 15 edities, hebben we via de plaatsnamen de provincies achterhaald. Dat levert deze mooie heatmap op (sorry, google heeft dit verwijderd):

In een eenvoudige staafdiagram ziet de verdeling er dan zo uit:

Ja dus, de Friezen domineren hun eigen tocht met eenderde van de rijders. 1929 Was het meest sprekend met 8 van de 11 gekwalificeerde rijders een Fries, bijna driekwart.

Het moment
Op welke dagen werden de eerste 15 edities van de Elfstedentocht eigenlijk gereden? Dit eenvoudige overzicht laat zien dat zondag en maandag nog maagdelijk zijn:

De vroegste editie was al op 16 december, dat was in 1933. De laatste editie was op 26 februari, dat was in 1986.
Er is 1 editie in december verreden, 6 edities zijn in januari verreden en 8 in februari.

Weetjes
Oudst bekende melding van de zogenaamde elfstedenkoorts is uit 1940 in de Leeuwarder Courant, aan de vooravond van de tocht dat jaar.
Tot 1940 kregen rijders die vijf maal de hele tocht hadden uitgereden een gouden kruisje. Later een oorkonde.
Er is minimaal 1 rijder die de tocht 7 maal uitgereden heeft: Douwe Huizinga Bruins.
Willem Augustin reed de tocht 9 maal. 8 maal haalde hij de eindstreep. 8 maal deed hij mee als wedstrijdrijder waarbij hij zich 3 maal kwalificeerde.

Bronnen
Vereniging de Friesche Elf Steden
Elfstedentochten op wikipedia
Elfstedensite (mn historie)
Elfstedentocht startpagina
Elfstedentochtweer bij KNMI
Honderd jaar Elfstedentocht bij Sportgeschiedenis.nl
Elfstedentochtarchief bij Geschiedenis 24 (veel beeldmateriaal)
Route als KML (bv voor Google Maps)
Boek: De Elfstedentocht 1909-1997, de Groot en van der Meulen (1997)

Met dank de volgende mensen voor hun inbreng in data, linkjes en boeken: @petrakramer, @Remco_K, @herwinthole, @ChiyaNL, @DDJelle, @ArjanDasselaar, @LLM_Mphil