Recentelijk interviewde Filosofie magazine de Duitse filosoof Rüdiger Safranski naar aanleiding van zijn laatste boek ‘Romantik. Eine deutsche Affäre‘. Rüdiger Safranski pleit voor een gedeeltelijke herwaardering van de Romantiek. Volgens Safranski kan de Romantiek ons antwoorden geven op de problemen die de huidige globalisering met zich meebrengt. Het probleem dat wij als individuen dreigen te verdrinken in de globalisering, ontdaan van eigen identiteit en verwondering over deze wereld, die nu ijskoud en volledig door de Rede gevuld is zou met een herwaardering van de Romantiek worden tegengegaan.
Safranski ziet eigenlijk twee problemen; Ten eerste kan het individu niet leven in een wereld die enkel door de Rede is gevuld (zie bijvoorbeeld hang naar geloof & nationalisme). Het individu heeft een anker nodig in zijn of haar bestaan. Het tweede probleem vloeit hieruit voort. Wij, de mens, zullen nooit volledig kunnen opgaan in een geglobaliseerde samenleving. Tenminste, niet zonder terug te vallen op lokale waarden.
Het is dan ook niet verrassend dat hij niet gelooft dat er ooit een grote alomvattende wereldregering zal komen.
Een wereldregering zou veel te hoog gegrepen zijn. We zouden moeten streven naar federalistische verbindingen tussen staten, verbindingen waarbij die staten hun eigen identiteit kunnen behouden.
De Romantiek als antwoord
Het probleem van globalisering is volgens Safranski niet alleen dat globalisering mensen ontwortelt, waarbij de eigen identiteit steeds vager wordt, maar ook dat de wereld haar magische aantrekkingskracht verliest. Alle grote absolute waarden worden langzaam gerelativeerd. De mens staat meer en meer centraal in de moderne globale maatschappij. In Filosofie magazine zegt hij hierover:
Overal heerst de mens, overal zien we onszelf terug. We lijken ons niet meer aan onszelf te kunnen onttrekken. En dat bezorgt ons heel diep van binnen een gevoel van verveling. Alles is ons bekend en juist daardoor missen we iets.
Wij hebben ons als mensheid over de tijd meer en meer losgemaakt van alle grote absolute waarden. God is dood en de gehele wereld is veranderd in een door de mens gecontroleerd netwerk. De magie van het bestaan is simpelweg verdwenen. Safranski ziet hierin een groot probleem, waarmee wij als moderne mensen worstelen. Ook het omgaan met het verlies van lokale identiteit en de afbraak van de zuilen is voor veel mensen een probleem, de globale mondiale burger bestaat namelijk niet. Wij hebben een lokale identiteit nodig en wij hebben ook verwondering nodig. Safranski pleit echter niet voor het afschaffen van de Rede. Hij kijkt naar wat de Romantiek ons kan bieden om de Rede aan te vullen.
De Romantiek vormde niet simpelweg een antithese met de Verlichting. Het ging juist ook om een voortzetting van de Verlichting met romantische middelen. Om een subjectivering en een ‘emotionalisering’ van de Verlichting. De romantici keerden de Verlichting niet de rug toe, ze wilden het domein van de Rede verbreden.
Uiteindelijk pleit Safranski ervoor om lessen uit de Romantiek te trekken ter aanvulling van ons huidige bestaan en niet om terug te keren naar oude waarden. Dit om de voortgang van de huidige koers waarop wij ons allen gezet hebben soepeler te laten verlopen en deze aan te vullen. Juist om ons niet te laten terugvallen, waarbij wij ons ook bewust moeten zijn voor de gevaren van de Romantiek, die immers ook aan de wieg van het fascisme in Duitsland stond. De lessen die de Romantiek ons biedt, zouden ons kunnen bijstaan om in deze tijd van globalisering het individu te versterken. Zoals hij in het interview benadrukt:
Individualisme betekend ook: het vermogen hebben om je eigen traditie op een productieve manier te leven. Het individu moet zich kunnen bewegen. Individualiteit is geen leeg begrip, het begrip individu moet zich steeds blijven vullen.
Het gehele interview is terug te vinden in het Januari nummer van Filosofie Magazine.
Reacties (16)
Magie (onkennis/kunde) is eng, daarom hebben we rationalisme erin en eroverheen gematrixed. Mijn advies: Doe jezelf vooral geen hardcore NLP cadeaux (“Het paard weet de weg” enzo). Zet jezelf vervolgens zeker niet onder psychische druk (je gaat dan misschien wel automagisch *al* je resources aanspreken) en let dan zeker niet in een soort apart draadje op je ingevingen die in iedere vorm kunnen komen. Vraag jezelf vervolgens absoluut niet rationeel af waar die ingeving komt.
Anders word je misschien wel net zoals ik.
ja, precies: “vandaan komt”.
Jos de Mul beweerde (ook in januari) zelfs dat we naar een radicale romantiek moeten.
Dat de ratio soms zwaar overschat wordt, lijkt me inmiddels zo klaar als een klontje. Wat niet zou moeten betekenen de emotie tot het enige, zaligmakende alternatief te verheffen. En daarom ben ik het wel eens met het idee dat we op een nieuwe manier de Verlichting zouden kunnen verbreden.
Maar voorlopig denk ik dat we daar nog een poosje op moeten wachten. De huidige tijdgeest wijst er op dat we eerst nog door een streng en dogmatische periode heen moeten, voor het licht weer aan kan. Als het zover is, valt te hopen dat de toekomstige romantiek gevrijwaard zal zijn van doorgeschoten individualisme en plaatsvervangend geloof in het opdreunen van mantra’s in een indiaanse zweethut.
Ik denk ook niet dat je de Romantiek teveel moet uhm, romantiseren :) Wat ik wel interessant aan zijn ideeën vind is dat inderdaad de Ratio waarschijnlijk niet een universeel antwoord is op alles. We hebben als mensen toch iets meer nodig lijkt het. Dan bedoel ik zelf niet zozeer geloof of iets, maar simpelweg verwondering. Er moet iets zijn om je over te kunnen verwonderen, filosoferen, over te dromen. Iets “magisch”, daarbij hoef je volgens mij ook niet de Ratio uit het oog te verliezen. Je kan het zien als aanvulling op. Zo weet ik bijvoorbeeld relatief veel van de psychologische werking van verlieft worden, maar ik kies er toch voor om dit een magisch tintje te laten behouden. Waardoor de ervaring verheven wordt voor mij als mens. Dat betekend niet dat ik de ratio van het hoe en waarom qua wat er gebeurd in de hersenen verban of ontken. Het is voor mij echter een mindere ervaring als ik alleen maar in die termen zou denken over verliefdheid (oh wat romantisch ;)).
Het meest interessante vind ik echter wel zijn standpunt dat het niet mogelijk is om mensen wereldburgers puur sang te maken. Je hebt toch een stuk identiteit nodig die komt vanuit het lokale. Ik denk met de Europese eenwording en de globalisering dat dit enorm belangrijk is om te beseffen. Om toekomstige problemen te voorkomen. Nu al zie je het eigenlijk. Mensen voelen zich Nederlander, Belg (tja?), Fransman, Duitser, etc. Je kan met de Rede zeggen dat deze grenzen uiteindelijk niet veel bijdragen maar voor het gevoel van de mensen werkt het niet. Het kan ook voor een groot deel het gevoel van ontworteling dat veel mensen ervaren verklaren (en misschien door dit te erkennen kunnen we er iets aan doen).
Maar zoals je zegt Peter, op dit moment is de tijd er blijkbaar niet rijp voor. Het is inderdaad of doorgeschoten individualisme of juist het onzinnig zweverige. Een tussen variant lijken we nog niet klaar voor.
Bedankt voor de tip, ik zal het eens opzoeken of kopen. Uit dit verslag wordt me de problematiek toch niet helemaal duidelijk en het roept vele vragen bij me op.
Ten eerste is de romantiek een europees cultuurgoed. Kan zo’n gedachtenwereld wel zomaar van toepassing worden geacht te zijn op de problematiek van de globalisering, waarin landen met eeuwenoude denkwerelden als India en China ook nogal wat gewicht in de schaal gaan leggen. Misschien dat inbreng van die culturen de macht van de Rede ook beinvloeden zal?
Ten tweede, terzijde, wordt de Romantiek aan de wieg van het fascisme geplaatst. Maar hoe heeette het boek van Adorno en Horkheimer, naar aanleiding van de grote nationaalsocialistische gruweldaden? De Tragedie van de Verlichting…
Ten derde noemt hij (of Abhorsen) de teloorgang van De Grote Waarden. Ik begrijp niet helemaal wat daarmee wordt bedoeld. Gaat het hierbij per ongeluk alleen om een benaming voor het toekennen van factoren die buiten de mensen om grote invloed op het menselijk bestaan hebben – zoals god, of allah, of de natuur?
Want andere Grote Waarden lijken er in ons bestaan niet kleiner om te worden: de Vrijheid van Meningsuiting en de Democratie zijn tegenwoordig een reden om oorlog met een ander land
te voeren. Dat is fors. Geld is zo belangrijk dat de veroorzakers, en niet de slachtoffers van monetaire crises worden geholpen.
De wereld is nog net zo magisch als vroeger, zolang we geen eerlijke, redelijke antwoorden krijgen op de vraag naar hoe de wereld in elkaar zit.
@5 erratum – Adorno en Horkheimer schreven de ‘Dialektiek van de Verlichting’.
@5, Ik heb zeker ook niet overal de antwoorden op. Ik denk overigens dat hij heel erg vanuit het Duitse redeneert, wat ik begrepen heb richt hij zich ook vooral op de globalisering en haar impact op Europa. Hoe hij denkt over echte andere wereld beelden is wel een interessante vraag, of sowieso hoe dit een impact heeft. Ik denk wel dat de globalisering probeert alle wereldbeelden gelijk te trekken, terwijl Safranski juist pleit dat iedereen haar eigen wereldbeeld kan behouden en ook moet behouden. Tenminste dat is wat ik er van begrijp.
De grote waarden die hij in het interview benoemd zijn God, de natuur en de mens. Waarbij God is weggevallen, en de natuur door de mens zeg maar overheerst wordt. Wat ik begrijp van zijn ideeën is vooral dat er geen grote waarden meer zijn waarin de mens niet centraal staat. Alles draait om ons en wij hebben ook overal een verklaring voor. Hij noemt het ook wel de “grote relativering”. Het afbreken van absolutisme. Iets als de vrijheid van meningsuiting en democratie zijn geen absolutisme. God was lange tijd wel een absolutisme. Deze is inmiddels natuurlijk redelijk af gebroken, we bekijken geloof ook vanuit een historisch perspectief.
Ten aanzien van het fascisme denk ik dat dit een Duits trauma is. De Romantiek is natuurlijk redelijk misbruikt door de Nazi’s. Ze hebben veel Romantische beelden misbruikt naar wat ik van Safranski begrijp. Vandaar dat hij er ook op een manier huiverig voor is.
dat gebrek aan grote verhalen is nogal afwezig in de gelovige VS. Gelijktrekken van wereldbeelden door globalisering zal dan ook alleen maar tot meer zingeving leiden in europa.
Verder moet meneer Safranski niet zeuren – dat hij zo gebukt gaat onder het postmodernisme betekend niet dat de postmoderne mens geen lol kan hebben.
Volgens mij gaat deze filosoof al in zijn analyse van de huidige situatie in de fout. Er is namelijk helemaal geen sprake van gelijktrekken van wereldbeelden of het verdwijnen van mysteries e.d. Hij geeft zelf al aan, dat iedere individuele mens behoefte heeft zijn eigen plaats in de wereld in lokale termen te duiden. dat alleen al is al voldoende bescherming tegen een globalisering van het wereld beeld. De grote ideologieën en rijken uit het heden en verleden bewijzen verder, dat de gedwongen winkelnering van een bepaald wereldbeeld al vele malen mislukt is en aan het mislukken is.
Blijft over het gevoel, dat we aan een nieuwe romantiek toe zijn, omdat het mysterie uit ons leven verdwenen zou zijn. Maar dat doe je jezelf aan. Je laat je zelf dan te veel leiden door het overheersende materialistische wereldbeeld en zie je niet in, dat voor ieder opgelost mysterie er weer een nieuw mysterie in de plaats komt. De benoeming van God, de natuur en de mens als grote waarden laat imho ook zien, dat je in het verleden leeft. Het is het terug verlangen naar een tijd, waarin wat aan die waarden werd gekoppeld niet werd ´bedreigd´ door wetenschappelijk onderzoek, net zoals de eerdere romantiek een reactie was op de ontdekkingen en het daarop gebaseerde wereldbeeld van Newton c.s.
@9: He-le-maal mee eens. Scheelt mij weer een post.
Oh ja, Typo: “Individualisme betekend ook:”
betekenD?
*stiekem toch een post, dus*
@9, Volgens mij is wat jij in a1 zegt dat hij niet zou snappen juist precies wat hij zegt. Behalve dan dat hij het niet expliciet over een aanwezige bescherming heeft.
In a2 denk ik dat je niet geheel zijn punt begrepen hebt, of dat het door mij verkeerd is neer gezet. Hij leeft niet in het verleden, hij haalt zaken uit het verleden aan die verdwenen zijn in het heden of aangepast. En pleit ook niet voor een terugkeer daarnaar, maar geeft aan hoe zaken over de tijd zijn veranderd.
@11: Ik heb alleen jouw uitreksel van het interview gelezen en daar zie ik toch allerlei termen als globalisering en verlies van identiteit staan. Als hij dat met me eens is, vind ik dat prima natuurlijk, maar snap ik het doel van het artikel en het interview niet meer. Dat soort zaken wordt aangevoerd als redenen om een terugkeer naar de romantiek te bepleiten. Als hij het daarover met me eens, is er geen “verlies van lokale identiteit en de afbraak van de zuilen”, maar hooguit van wijzigingen in die identiteit en zuilen.
a2? Als het niet zijn bedoeling is te pleiten voor een terugkeer van de romantiek, moet je beginnen de titel van je artikel te wijzigen. En dit zinnetje komt toch uit het artikel: “De Romantiek vormde niet simpelweg een antithese met de Verlichting. Het ging juist ook om een voortzetting van de Verlichting met romantische middelen”? Begrijp me niet verkeerd hoor. Als je het over de kuntstroming hebt, wil ik niets liever dan een terugkeer naar de Romantiek (Keats, Turner, Goethe, enz). Maar als we het over ideologische denkramen hebben (met woorden als grote absolute waarden e.d.) dan heb ik daar ernstige bedenkingen tegen. De Romantiek gezien als antithese tegenover de Verlichting, dus. Als hij de Romantiek alleen als aanvulling op de Rede ziet, heb ik daar geen problemen mee. Maar Romantiek als antwoord op, of als tegengesteld aan, de Rede zou een terugkeer naar de slechte kanten van de Romantiek van vroeger betekenen. Als hij dat ook met me eens is, kan ik er weinig kritiek meer op hebben ;)
@12, Wat hij aanhaalt is dat wij op dit moment aan het globaliseren zijn, maar dat het waarschijnlijk nooit goed zal gaan omdat …. tja zowel jouw als zijn betoog dus. Dit zijn problemen waarmee bijvoorbeeld de Europese unie worstelt (hij brengt daar ook advies voor uit). Zijn advies is je nooit kunt streven naar een totaal geglobaliseerd samenleving maar dat men een eikpunt nodig heeft in de eigen lokale. Omdat mensen niet kunnen bestaan zonder deze lokale identiteit.
De titel van het artikel heeft een… vraagteken aan het einde staan. Kortom de vraag of we terug moeten keren naar de Romantiek. Waarop zijn antwoord dus is dat we niet echt terug moeten keren, maar wel dat we er lessen uit kunnen leren en bepaalde zaken kunnen toepassen om de Rede te verbreden. Hij zegt volgens mij letterlijk dat hij de Romantiek niet ziet als de antithese van de Verlichting, maar een aanvulling daarop. Ik vind dat je daar over zou kunnen redetwisten. Dat hij het een beetje teveel interpreteerde zoals het binnen zijn straatje past. Maar puntje bij plaatje pleit hij dus als Romantiek als aanvulling op de Rede en niet als antithese. En daarbij het ideologische denkraam zover ik begrepen heb, niet zozeer de kunst.
Eigenlijk kort door de bocht zegt hij naar mijn inzien; Globalisering is onnatuurlijk, enkel de Rede is onnatuurlijk. Mensen hebben een houvast nodig, een eigen identiteit. Deze identiteit haalt men uit de lokale omgeving, uit grote waardes. Maar de grote waardes zijn afgebroken, de absolutismes zijn afgebroken. We kennen alleen nog de relativering, en dit maakt mensen ongelukkig. Daarom krijg je er wel een verlangen naar (zie het nationalisme of new born christians / Moslim fundamentalisten). Ipv. te ontkennen dat deze menselijke behoefte er is moet je hem juist erkennen en bijv. als overheid of EU je beleid daarop aanpassen. Zodat je het op een gezonde manier kanaaliseerd. Dat je de vervreemding waar mensen als bijv. een Wilders, maar ook de radicale Iman in de moskee juist op inspelen voorkomt doordat je erkent dat mensen behoefte hebben aan een nationaal gevoel of een aantal absolute waardes.
Maar ik ben nu heel erg zijn woorden aan het interpreteren. Zo erg dat ik niet meer durf te zeggen dat dit echt is wat hij bedoeld. Ik zou zijn woorden namelijk ook hier teveel kunnen interpreteren dat ze in mijn ideeën straatje passen. In dit artikel wil ik liever niet mensen sturen, net zoals in het interview ook niet echt gestuurd wordt. En gewoon de goede man aan het woord laten.
Iedereen heeft altijd een eigen interpretatie van wat z/hij leest. In discussies kan het erg verhelderend werken om de interpretatie van anderen te horen.
“De Romantiek vormde niet simpelweg een antithese met de Verlichting”. Als je het citaat letterlijk over hebt genomen, is het dat, wat hij precies heeft gezegd. hij ziet het dan (imhi – in my humble interpretation) minstens gedeeltelijk wel als een antithese van de Verlichting. Als aanvulling vind ik het prima, maar als tegenstelling niet (in dat geval zouden we trouwens van complementair ipv aanvulling dienen te spreken, maar dat terzijde / is in dit geval mierenn**ken).
Ik denk, dat de crux vooral zit in “doordat je erkent dat mensen behoefte hebben aan een nationaal gevoel of een aantal absolute waardes”. Mensen hebben imho vooral behoefte aan zekerheden. de eigen groep, waar je op kunt vertrouwen (door politici in verschillende tijden omgezet in loyaliteit aan de kasteelheer, bijvoorbeeld, en later in nationalisme). Het is dus juist het kanaliseren van die gevoelens, dat mensen kan helpen, zoals je terecht constateert, maar wat ook een gevaar op kan leveren. Dat is wat de radicale imams en Wilders ook doen: zij bieden mensen houvast in hun leven door op grote gevaren te wijzen (inspelen op onzekerheden) en daar simpele oplossingen voor aan te bieden (kanaliseren). Het nationalisme is net zo goed een kind van de Romantiek als de fantastische kunst, die in die tijd geproduceerd werd (imhi). Maar ik zal nu toch eens moeten nalezen, welke adviezen Safranski de EU geeft. Het lijkt mij namelijk een vreselijk dilemma: biedt je mensen een genuanceerd en uitgebalanceerd houvast, dan verlies je de strijd om de kiezers van de mensen, die simpele zekerheden bieden. in een goed opgeleid land als Nederland valt de schade dan waarschijnlijk nog wel mee (Wilders gaat ook nooit veel meer dan een procentje of 10 van de stemmen halen, tenzij hij zijn toon mildert), maar in landen, waar men op dat gebied erg achterloopt, kunnen mensen gemnakkelijk opgestookt worden om te keer te gaan tegen alles wat hun gemakkelijke zekerheden bedreigt (al is dat maar een cartoon, die in een ver land wordt gepubliceerd).
”hij ziet het dan (imhi – in my humble interpretation) minstens gedeeltelijk wel als een antithese van de Verlichting. Als aanvulling vind ik het prima, maar als tegenstelling niet (in dat geval zouden we trouwens van complementair ipv aanvulling dienen te spreken, maar dat terzijde / is in dit geval mierenn**ken).”
Ik snap wat je bedoeld met de nuance, maar ik weet niet of hij zo precies zijn woorden heeft gekozen (ik neem overigens aan dat hij het in het Duits heeft gezegd en dit een vertaling van zijn woorden zijn). Daarom denk ik dat de precieze semantics misschien over het hoofd moeten worden gezien. Het zou natuurlijk kunnen dat hij wel heel expliciet was in zijn woord keuze. Maar ik kreeg toch vooral het gevoel dat het voornamelijk ging over een aanvulling van, niet als een antithese op.
”Mensen hebben imho vooral behoefte aan zekerheden. de eigen groep, waar je op kunt vertrouwen (door politici in verschillende tijden omgezet in loyaliteit aan de kasteelheer, bijvoorbeeld, en later in nationalisme). Het is dus juist het kanaliseren van die gevoelens, dat mensen kan helpen, zoals je terecht constateert, maar wat ook een gevaar op kan leveren.”
Het kan inderdaad denk ik twee kanten opslaan. Waar ik denk dat hij op doelt is dat je het constructief kan kanaliseren, wat mensen ook echt gelukkig maakt. Dat je echt een identiteit verschaft. Je moet het niet negeren, zoals men bijv. in de EU graag doet, dat mensen behoefte hebben aan een nationale identiteit. Aan een “heimat”. En dat dit niets negatiefs is. We moeten echter wel opletten dat het niet omslaat in iets negatiefs. Wat natuurlijk in Duitsland ooit gebeurd is.
Ik denk overigens dat de gevaren, zoals het ongezonde Nationalisme of een ongezonde fanatieke geloofsovertuiging zaken zijn die uiteindelijk ook kunnen voortkomen uit dit gebrek aan houvast, een gebrek aan geworteld zijn. Maar beide bieden geen voldoening, geen echte identiteit. Een Wilders is er niet om mensen voldoening te geven, gelukkig te maken. Het is een kanalisering van ongenoegen, van onvrede. Het is misère uiteindelijk. En het kan dus ook nooit geluk brengen, uiteindelijk is het juist het tegenover gestelde. Ook draagt iemand als Wilders of een radicale Iman uiteindelijk niet echt bij aan een identiteit terugvinden of ontwikkelen. Beiden zijn namelijk niet gericht op “wie ben ik als persoon zelf” maar op “wie ben ik door mij als tegengestelde op te stellen van die andere”. Er zit geen positief ik in. Het is vooral “wat ik ben tegenover group y”. Geen eigen individualiteit, maar afzetten tegen om jezelf vorm te geven.
Dit is iets wat ook een antwoord geeft op de ontworteling en het gebrek aan verwondering, maar een uitermate negatief antwoord. Eentje die ook niet kan voldoen om de basis behoefte te bevredigen die aan de vraag ten grondslag ligt. Wat natuurlijk voor een Wilders of een extremistische Moslim leider goed uitkomt, de honger wordt niet gestild door hun oplossing te consumeren. Enkel vergroot, waardoor men meer wil en moet consumeren.
Wat ik bij Safranski proef is dat hij ten eerste probeert het probleem en de oorzaak concreter te achterhalen, deze niet te ontkennen (zoals veel politici doen door politiek correct te zijn) en er vervolgens een gezonde oplossing voor te vinden. Om de ontstane honger echt te stillen. Erkennen dat mensen bepaalde basis waardes nodig hebben en deze ze niet ontnemen, maar juist op een gezonde wijze teruggeven.
Akkoord. Met slechts een kleine opmerking: “het probleem en de oorzaak concreter te achterhalen, deze niet te ontkennen (zoals veel politici doen door politiek correct te zijn) en er vervolgens een gezonde oplossing voor te vinden”. Er kan worden gediscussieerd, of en in hoeverre het probleem ontkend werd en wordt (dat is een heel andere discussie), maar uit de discussie hiervoor kan wel geconcludeerd worden, dat degenen, die de goedkope oplossingen aandragen, en die de anderen doorgaans politieke correctheid verwijten (alsof juistheid een verwijt zou zijn, en ik hier niet op jou doel, hoewel je het woord hier imho erg lichtzinnig hebt gebruikt), met hun oplossingen het probleem alleen maar vergroten, doordat zij de oorzaken van het probleem ontkennen.