Een ramp die zwijgend voorbijging

RECENSIE - Wat een uitstekend boek! Alles wat u over het verloop van de Spaanse griep zou willen weten, staat erin. Helder en vlot geschreven. Historische overzichten afgewissseld met persoonlijke verhalen, anekdotes en actuele wetenschappelijke informatie. En met in de laatste hoofdstukken een wijze les.

Alleen is dat wat mij betreft niet de les die auteur Laura Spinney voor ogen had.

Gruwelijke pandemie

De eerste driehonderd van de driehonderdzestig pagina’s gaat alles goed. Vol overgave beschrijft Spinney de afschuwelijke pandemie die vanaf het voorjaar van 1917 in drie golven over de wereld raasde, en uiteindelijk méér slachtoffers maakte dan de Eerste Wereldoorlog. Waar die uiterst besmettelijke en dodelijke griepvariant vandaan kwam, is nog steeds een raadsel. Mogelijk in de Verenigde Staten, waar het eerste ‘officiële’ geval werd genoteerd. Mogelijk in Noord-Frankrijk, waar zich in de overvolle, smerige Britse militaire kampen al eerder vergelijkbare uitbraken van griepachtige ziekten hadden voorgedaan, eerder dan in de VS.

En dan is er altijd nog Chinese platteland. Een gebied dat in die tijd zó regelmatig getroffen werd door ziekten (en waar mens, eend en varken zó dicht op elkaar leefden) dat dat per definitie over de beste papieren beschikt om als bron in aanmerking te komen. Waar is die dodelijke combinatie van viraal RNA ontstaan, die later de aanduiding H1N1 kreeg? Hebben Chinese arbeiders op weg door de VS (op weg naar het westelijk front, om daar loopgraven aan te leggen), de ziekte verspreid?

Eén ding is zeker: met Spanje heeft de griep niets te maken. Dat land had de pech dat de kranten er als eerste uitgebreid over schreven. Overal elders werden dergelijke verhalen weggecensureerd. En zo ontstond de mythe dat de ziekte uit Spanje kwam. Spinney vertelt het allemaal vlot, en in geuren en kleuren.

Slachtoffers

Al net zo verwarrend is de discussie over het aantal slachtoffers. Dat is in de loop van de afgelopen eeuw pakweg verzevenvoudigd, van rond de zeven naar tegen de vijftig miljoen. In de decennia ná de griep werd langzaam duidelijk hoe grondig ze had huisgehouden in met name de armere delen van de wereld. In het – ondanks drie oorlogsjaren – nog relatief rijke en gezonde West-Europa werd één op de drie burgers ziek, en kwam hooguit één op de tien van hen om het leven. Een totale sterfte dus van, zo schat men, rond de twee, drie procent.

Heel fors voor een griepvirus en een drama voor vrijwel elk getroffen gezin, maar elders lag de sterfte een stuk hoger. Tot wel tien, twintig keer zo hoog. Met name wanneer men ontsnapt was aan de nog redelijk milde eerste griepgolf. Wie die had meegemaakt, was beter bestand tegen de tweede, de meest dodelijke golf die in het najaar van 1917 over de wereld raasde. In streken die de eerste golf hadden gemist, kwam de tweede met verwoestende kracht aan.

Jammer genoeg gebeurde dit alles meestal in landen of gebieden waar geen sprake was van enige burgerlijke stand of medische administratie. Het schatten van het aantal slachtoffers is dan puur giswerk. Al rekenend en schattend liep het aantal slachtoffers de afgelopen decennia alsmaar op en op. Net zolang totdat de Spaanse griep de grootste ramp aller tijden was. Maar ondertussen vonden virologen het antwoord op de vraag hoe de Spaanse Griep zo dodelijk kon zijn. En wat we van de griep kunnen leren. Dat is heel veel. Spinney legt het keurig uit.

Vergeten plaag

Maar met al die wetenschappelijke vooruitgang, met al dat gereken en gepuzzel, werd een ander raadsel steeds groter. Waarom is de Spaanse griep vrijwel vergeten geraakt? Waarom weten we alles van de Eerste en Tweede Wereldoorlog, en in eigen land van de Watersnood en de Hongerwinter (respectievelijk 2.000 en rond de 20.000 slachtoffers) en leren we nooit iets over de Spaanse Griep, die in ons land rond de zestigduizend doden veroorzaakte? Ging die ramp echt zo geruisloos voorbij?

‘Door de Spaanse Griep heb ik de oorlog verloren,’ zou Erich Ludendorff hebben gezegd. Want net op het moment dat hij grote hoeveelheden Duitse troepen kon verplaatsen van het oost- naar het westfront, om de geallieerden de genadeklap te geven, stuurde de griep een groot deel van zijn soldaten naar het ziekbed. Wèg overwicht, wèg Endsieg. Ludendorff was uiteraard in staat alles en iedereen de schuld te geven voor de Duitse nederlaag (behalve zichzelf), maar een kern van waarheid schuilt er wel in deze opmerking.

De griep verzwakte het Duitse leger – én die van de Geallieerden. En Spinney makes the most of it. Ze speculeert dat de griep de uitslag van de Eerste Wereldoorlog heeft bepaald. En dat niet alleen. De hele loop der geschiedenis nam een andere koers. In menige kolonie kon iedereen zien dat de blanke bestuurders de griep beter doorstonden dan de autochtone bevolking, omdat ze goed voor zichzelf zorgden en sterker waren. Die tweedeling zette kwaad bloed, denkt Spinney. En zo stond de griep aan de wortels van de dekolonisatie. Spinney gaat daarbij zelfs zo ver dat ze opstanden als bewijs neemt in landen (zoals Egypte) die verder in het boek nergens worden genoemd.

Alomvattende invloed?

En daarna (we zijn op pagina 329) wil ze aantonen dat ook kunst en cultuur diepgaand door de griep zijn beïnvloed:
‘Het eerste dat gezegd moet worden is dat de kunst na de griep niet meer dezelfde was. (…) Er was sprake van een waterscheiding die even heftig was als de scheiding der wateren in de Rode Zee.’

Die in de Rode Zee is fictie; en die waterscheiding van Spinney is dat ook. Vanaf dat moment ontspoort haar boek ècht. Ze komt met allerlei maatschappelijke veranderingen, met artistieke stromingen, met afzonderlijke kunstwerken en boeken; ze besteedt vele plechtige woorden aan de omslag van de tijdgeest vóór en na de griep – maar wie een beetje vertrouwd is met de gigantische politieke, maatschappelijke én artistieke omwentelingen in die jaren, weet dat haar betoog een slag in de lucht is. Het is een nobel streven: Spinney wil deze grootste humanitaire ramp van de twintigste eeuw, of aller tijden, dolgraag van een passend doodskleed voorzien, met een immense sleep aan gevolgen. Maar dat lukt niet. Daarvoor veranderde er veel te veel, daarvóór en daarná.

Historisch bewustzijn

En daarmee is het grote raadsel nog steeds groot. De hele wereld heeft ongekend geleden onder de Spaanse griep. En ze is haar daarna in een paar jaar tijd weer goeddeels vergeten. Misschien omdat de pandemie gevolgd werd door een unieke geboortegolf. De aantallen gestorvenen werden opmerkelijk snel weer aangevuld. De doden werden vergeten; er zijn geen monumenten opgericht; er is geen gedenkdag. Ze vielen zinloos, roemloos, zonder dat er een dader viel aan te wijzen. Niemand kon er iets mee. Geen politicus, geen kunstenaar, geen schrijver. En zo kon de grootste ramp aller tijd geruisloos aan ons geheugen voorbij gaan.

Maar lees dat boek. Vooral de eerste driehonderd pagina’s.

Laura Spinney, De Spaanse griep, Uitgeverij de Arbeiderspers, 360 blz., 22,99 euro.