Een niet meer te stoppen radicalisering

RECENSIE - Zelden las ik een roman die de actualiteit zo dicht nadert. In Zwischen Welten spelen Juli Zeh en Simon Urban met alle hedendaagse politieke en culturele thema’s: klimaatverandering, identiteitspolitiek, racisme, cancelcultuur, genderkwesties, taalgevoeligheden, de toekomst van het boerenbedrijf, de kloof tussen stad en platteland, de oorlog in Oekraïne. Heel hedendaags is ook de vorm: het boek bestaat uit een uitwisseling van mails en appjes tussen de twee hoofdpersonen, de journalist Stefan en zijn voormalige studievriendin Theresa die het boerenbedrijf van haar vader in Oost-Duitsland heeft overgenomen. Een uitwisseling die -ook heel herkenbaar- regelmatig ontspoort. Het boek bestrijkt de periode van januari tot oktober 2022. Het is allemaal fictie, maar het idee dat het ook allemaal gebeurd zou kunnen zijn vorig jaar dringt zich regelmatig op. En dat geldt niet alleen voor Duitsland.

Juli Zeh heeft eerder prachtige boeken over het hedendaagse leven geschreven zoals Ons soort mensen en Nieuwjaar. De vorm van de nieuwe roman die ze samen met Simon Urban schreef wekte bij mij aanvankelijk wel enige reserve: 416 pagina’s briefwisseling, kun je daar wel voldoende ontwikkeling in stoppen om het boeiend en leesbaar te houden? Op dat punt ben ik echter totaal niet teleurgesteld. Het boek is tot het einde zeer onderhoudend en bepaald niet gespeend van de nodige humor over hedendaagse opvattingen en gebruiken. Het is in feite een actuele satirische zedenschets die te denken geeft over moderne cultuur en hedendaagse politieke mores. We zien Stefan worstelen op de redactie van zijn Hamburgse weekblad. Hij kiest een progressieve positie inzake klimaat en gender, maar verliest het in de loop van het verhaal van de intriges van radicalen die zijn chef en grote voorbeeld uiteindelijk de kop kosten. Theresa zien we radicaliseren als haar bio-melkveebedrijf ten onder dreigt te gaan aan overheidsvoorschriften en ze geconfronteerd wordt met een collega die er geen gat meer in ziet en een einde aan zijn leven maakt.

De confrontaties tussen de twee werelden van Stefan en Theresa zijn heftig. Zowel in de Hamburgse redactielokalen als op het Brandenburgse platteland vinden stormachtige ontwikkelingen plaats en het kost beide vrienden vaak moeite aandacht voor elkaars zorgen op te brengen. Ondanks regelmatige botsingen raken ze op den duur toch gehecht aan het contact en de uitwisseling van ervaringen uit twee totaal verschillende werelden. Alhoewel, totaal verschillend? Aan beide kanten is er sprake van een niet meer te stoppen radicalisering die voor zowel Stefan als voor Theresa tragische gevolgen heeft. Het wordt steeds moeilijker bij elkaar te komen als, zoals de Nederlandse uitgever schrijft ‘de loopgraven van een verdeelde natie dwars door hun relatie lopen’. Boeiend is het om te zien hoe verschillend zij reageren in crisissituaties: Theresa de sterke doordouwer, Stefan de secundaire denker en volger. De veronderstelling dat Juli Zeh, die eerder over het Oost-Duitse platteland schreef, vooral verantwoordelijk is voor de figuur van Theresa en Simon Urban voor Stefan heb ik nergens bevestigd gezien. Het zou me niet verbazen.

Zwischen Welten is in de Duitse media niet overal positief ontvangen. De een vindt het verteltechnisch onder de maat, de ander ziet te veel ideologische clichés. De tragische ontwikkelingen waarin Stefan en Theresa verzeild raken zijn misschien ook nogal ‘over the top’. Maar hoort dat niet bij een goede satire? Het pijnlijke is dat het extremisme in een gepolariseerde samenleving als de onze de overdrijving van de satiricus nadert. Het boek van Zeh en Urban is daarom behalve satire misschien nog wel meer een spiegel.

Juli Zeh en Simon Urban, Zwischen Welten. Luchterhand, München, gebonden uitgave, €24.

De Nederlandse vertaling verschijnt dit najaar bij Ambo|Anthos, uitgevers.