ACHTERGROND - ‘Het Achterhuis,’ kamp Westerbork of Vught: na de oorlog zijn het plekken geworden waar we de Holocaust actief herinneren. Toch is dat niet in heel Europa zo. In Oost-Europa, waar het geweld na de Tweede Wereldoorlog doorging, is men het niet eens over de betekenis en bestemming van beladen locaties. Hoe ga je met deze plekken om? In de lezingenserie ‘Duister verleden’ plaatst historicus prof. dr. Rob van der Laarse (UvA) de Holocaustherinnering in Europees perspectief.
Ondanks pogingen van Europa om een universeel geldend verhaal van de Holocaust te maken, is er nog steeds geen versie waarin iedereen zich herkent. Een lijn tekent zich af tussen Oost- en West-Europa.
Op 27 januari 1945 werd Auschwitz door het Russische Rode Leger bevrijd. 70 Jaar later was de Russische president Vladimir Poetin tijdens de Holocaust Memorial Day in Auschwitz de opvallende afwezige. De bevrijder werd niet uitgenodigd. Hoe kon dit zo gebeuren? In de lezing ‘Van Holocaust tot herinneringsoorlog’ legt historicus prof. dr. Rob van der Laarse uit hoe politiek en herinnering onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.
Nooit meer Auschwitz
De herinnering aan de Holocaust is één van de ideologische fundamenten van de Europese eenwording. In 2000 legden Europese hoogwaardigheidsbekleders de Stockholm-declaratie af. Dit vormde het begin van The International Task Force for International Cooperation in Holocaust Education, Remembrance and Research, kortweg ITF. Boodschap: nooit meer Auschwitz. De Holocaust heeft universele betekenis, omdat het de grondvesten van de beschaving aantastte.
Europa is dus meer dan alleen politieke en economische samenwerking: het is ook een herinneringsgemeenschap. Van der Laarse: “Het Auschwitzparadigma diende om de interne cohesie in de Europese Unie te bevorderen. Het was dus ook van belang dat tijdens de Europese uitbreiding naar het Oosten de Holocaust werd erkend.” Erkenning van de Holocaust, schrijft de historicus Tony Judt in het boek Na de oorlog, was het beste entreebewijs voor de Europese Unie.
Maar ook al is de morele verwerpelijkheid van de Holocaust universeel, een gedeeld Europees verhaal over de Holocaust ligt gecompliceerder. De manier waarop deze historische gebeurtenis is beleefd en herinnerd verschilt namelijk per gebied. In West-Europa is er vanaf de jaren ’70 een actieve herinneringscultuur ontstaan. Films als Sophie’s Choice (1982) en later Schindler’s List (1993) maakten een breed publiek deel van het leed, en beladen plekken zoals Auschwitz werden populaire bedevaartsoorden. De herinnering kreeg een transnationale vorm, met ruimte voor verhalen van mensen met verschillende nationaliteiten.
De strijd om de herinnering
In Oost-Europa gaat het er anders aan toe, legt Van der Laarse uit: “In plaats van een inclusieve manier van herinneren is er sprake van concurrerende narratieven. Er heerst een felle herinneringsoorlog.” Dat heeft ermee te maken dat het oorlogsverleden in Oost-Europa nooit tot rust kon komen. Op de Duitse bezetting volgde de Sovjetbezetting, waardoor het heldere onderscheid tussen slachtoffer en dader, goed en fout, dat we in West-Europa hanteren, niet meer opgaat. Een ingewikkelde cocktail van veranderende machtsverhoudingen, voortdurend geweld, en verschuivende grenzen sinds de Tweede Wereldoorlog, zorgt ervoor dat er tot op de dag vandaag gestreden wordt om welke verhalen gehoord en verteld moeten worden.
Dit heeft gezorgd voor spanning binnen de Europese gemeenschap, waar de West-Europese manier van herinneren dominant is, en het herdenken van de Holocaust een belangrijke morele pijler is. De nationalistische regering van Polen raakte laatst nog in opspraak toen ze een nieuw Tweede Wereldoorlog museum lieten sluiten in Gdansk, waar een genuanceerd verhaal verteld zou gaan worden, met ruimte voor zowel het Joodse, Russische als katholiek-Poolse perspectief. De regering vond alleen het laatste perspectief relevant. Het laat zien in hoeverre de herinnering van een ver verleden gekleurd wordt door de politieke verhoudingen van het heden. Van der Laarse: “De Holocaust is een complex verhaal dat niet op een objectieve manier gepresenteerd kan worden.”
Ook het Westen laat zich in haar herinnering van de Holocaust weer meer door oplaaiende politieke spanningen leiden, met name de impasse met Poetins Rusland. In 2015 werd de Liberation Route Europe gepresenteerd, in samenwerking met West-Europese landen en Polen. In de route van bevrijding door Liberation Route Europe is er geen rol weggelegd voor het Russische Rode Leger, dat in werkelijkheid een grote rol speelde in de bevrijding van Europa. Op die manier moeten we de afwezigheid van Poetin bij de Holocaust Memorial Day in 2015 begrijpen. De strijd om de herinnering zal voorlopig niet worden beslist.
Dit artikel van Amber Striekwold verscheen eerder op Studium Generale Utrecht.
Reacties (5)
Historicus prof. dr. Rob van der Laarse vergeet 1 klein detail, voor WO2 was oost europa nogal antisemitisch, ook in west europa werden joden actief door de bevolking verraden maar in oost-europa waren er een hoop mensen die niet alleen joden verraden maar ze zelf actief meehielpen om ze te vermoorden op manieren die zelfs vaak voor de nazi’s te ver ging.
En de meeste oost-europese ‘helden’ die voor onafhankelijkheid vochten waren ook niet bepaald vies van misdaden tegen de menselijkheid jegens andere bevolkingsgroepen in hun land.
Misschien dat iets er mee te maken heeft dat men in oost-europa selectief herdenkt.
Het verschil is goed te zien in Duitsland. Waar men tijdens de Sovjetbezetting in het oosten een andere mores heeft ontwikkeld tijdens de bezetting. In het oosten stemt men graag op extreemrechts en die Linke. In het westen is er meer breed gedragen besef van de Holocaust.
Bevrijding is uiteraard een eufemisme. Een leger wat volksverdrijvingen organiseert, verkracht, plundert en verder de nazi’ s bij Warschau hun gang laat gaan is geen bevrijdingsleger. Vanuit Poolse zienswijze is er niet zo veel verschil met nazi-Duitsland of Sovjet-Rusland. Het nationalistische gedachtengoed is er dan ook nog springlevend.
Kennelijk telt de geschiedenis toch mee in de wijze waarop landen tegen de dingen aan kijken. In West Europa is de EEG ontstaan uit dat “dit nooit weer” gevoel. Tot voor kort zat het in onze genen. Maar naarmate WO2 verder achter ons ligt verdwijnt dat “dit nooit weer” gevoel. Ironisch genoeg is het Duitsland die nu leiding geeft aan dat “dit nooit weer” gevoel. Maar dat wordt in Frankrijk (en elders) al weer zo her en der opgevat als Duitse overheersing.
Kennelijk telt de geschiedenis toch mee in de wijze waarop landen tegen de dingen aan kijken.
Er spreekt verbazing uit deze zin. En dat verbaast mij dan echt weer. Ik schreef ooit:
Inderdaad, geschiedenis wordt gebruikt voor de manipulatie van de kennis om de hedendaagse heersers hun doelen te laten bereiken. Zelfs al betekent dat een nieuwe oorlog.
@3
Meer constatering dan verbazing. We belanden hier op een thema wat mij al tientallen jaren bezig houdt. Er is sprake van een “collectief geheugen” in de natie staten.
Ik ben het dan ook oneens met je laatste alinea. Wij als volk zijn onderworpen aan onze geschiedenis. Een van de redenen waarom ik niets heb met nationalisme.
Inhoudelijk op je laatste alinea: hedendaagse heersers maken gebruik van het principe dat een volk onderworpen is aan haar geschiedenis. Wellicht niet eens bewust, maar heersers hebben fingerspitzengefühl voor wat er leeft onder “het volk”.
On topic: hopelijk zijn wij als Nederlanders nog steeds doordesemd van dat “dit nooit weer”.
@3: Eens. Het is inderdaad verbazingwekkend dat men in West-Europa niet kan bedenken dat het Oosteuropese beeld van de geschiedenis kan verschillen van Westeuropese. Iedereen neemt in beelden van de geschiedenis zijn eigen geschiedenis mee.