Een EU-leger gaat er niet komen

ELDERS - De Europese Unie is er om een oorlog te voorkomen niet om er een te voeren. Maar hoe lang kan men dat standpunt nog verdedigen?

De Oostenrijkse minister van Defensie Mario Kunasek (FPÖ) maakte deze week duidelijk dat er wat zijn land betreft geen sprake kan zijn van de vorming van een Europees leger met één commando en één uniform. Samenwerking op defensiegebied wijst hij niet af. Tijdens het Oosterijks voorzitterschap van de EU is daar het afgelopen halfjaar ook aan gewerkt met de overeenstemming over een fonds van 13 miljard. Maar met het idee van één gezamenlijk leger zoals dat door de Franse president Macron is geopperd kan Oostenrijk niet instemmen. Macron zei begin november: “We kunnen de Europeanen niet beschermen als we geen echt Europees leger oprichten. Ten aanzien van Rusland dat aan onze grenzen staat en toont dat het bedreigend kan zijn hebben we een Europa nodig dat zich alleen kan verdedigen, zonder steeds volledig afhankelijk van de Verenigde Staten te zijn.” De Duitse Bondskanselier Merkel wijst een Europees leger ook niet direct af.  “Nationalismus und Egoismus dürfen nie wieder eine Chance in Europa haben” zei zij in een rede voor het Europees Parlement met verwijzing naar een van de oorspronkelijke motieven voor de Europese samenwerking.

Met dergelijke uitspraken is de gezamenlijke Europese defensiepolitiek voor de komende Europese verkiezingscampagne op de agenda gezet. Het idee van een EU-krijgsmacht wordt gevoed door de onzekerheid of de VS onder Trump de veiligheid van Europa wel zullen blijven garanderen zoals ze dat sinds de Tweede Wereldoorlog hebben gedaan. Kan Europa nog wel op de NAVO vertrouwen, als ook het Verenigd Koninkrijk zijn handen aftrekt van het continent? Een complicatie voor de Europese samenwerking is dat EU en NAVO elkaar niet dekken. Naast Zweden, Finland, Ierland en Malta is ook Oostenrijk geen lid van de NAVO.

Eeuwig neutraal

Oostenrijk heeft zich tijdens de Koude Oorlog formeel altijd neutraal opgesteld, alhoewel het de facto op alle gebieden aansloot bij het westerse kamp, net als Zwitserland. Het land is na de oorlog tien jaar lang bezet geweest door de geallieerde bevrijders: Frankrijk, Engeland, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Toen zij zich in 1955 terugtrokken legde Oostenrijk zichzelf in de grondwet een immerwährende Neutralität op. Die neutraliteit bleek veertig jaar later toch geen belemmering voor toetreding tot de Europese Unie. En ook al is toetreding tot de NAVO uitgesloten, samenwerking met het westerse bondgenootschap, ook op militair gebied is dat niet.

Maar Wenen wordt altijd wat nerveus als er frictie ontstaat tussen oost en west, schreef Caroline de Gruyter vorig jaar toen het land na de Skripal affaire niet net als andere Europese staten sancties tegen Rusland uitvaardigde. Oostenrijk speelt liever een bemiddelende rol dan Poetin tegen zich in het harnas te jagen. ‘Als oost en west in harmonie zijn, floreert Oostenrijk. Na 1989 maakten Oostenrijkers westerse bedrijven en politici wegwijs in Oost-Europa; voor oosterlingen openden ze de poort tot de EU.’ Die banden met Rusland worden vooral gekoesterd door de rechtse FPÖ, de partij van Defensieminister Kunasek en ooit ’s lands felste bestrijder van Sovjet-Rusland.

Spotprent

De nieuwe banden met Rusland en de oude hang naar neutraliteit verklaren de reserves van het land tegen de ideeën van Macron en Merkel. Ook in andere landen wordt terughoudend gereageerd op de gedachte aan één Europees leger. De Belgische generaal Marc Thys twitterde in een reactie op Merkel’s uitspraken met een spotprent van een ‘Europees leger’ waarop je één infanterist en één artillerist ziet marcheren, gevolgd door tientallen bureaucraten in uniformen met een Europese vlag erop. Overigens zijn de leiders van Frankrijk en Duitsland het verre van eens over de aard en de richting van de gewenste gezamenlijke defensie-inspanningen. ‘Frankrijk richt zich vooral op terreurbestrijding in Afrika en het Midden-Oosten, maar landen in Oost-Europa kijken juist angstvallig naar Rusland. Waar Parijs investeert in helikopters en lichte voertuigen voor in de woestijn, kopen de oostelijke landen liever de artillerie en zware pantserwagens die nodig zijn voor een gevecht tegen een ander leger.’

De zwakte van de EU op defensiegebied is volgens de Duitse defensie-expert Christian Mölling te wijten aan de illusie van soevereiniteit van de lidstaten, die als het er op aan komt allemaal van elkaar afhankelijk zijn, en de bescherming van de nationale wapenindustrie. PESCO, het programma waarin de lidstaten hun samenwerking op defensiegebied sinds eind 2017 vormgeven, bevat een lange, dit jaar verder uitgebreide, lijst ‘ambitious and more binding common commitments’. Mölling denkt dat het programma stukloopt op een gebrek aan transparantie van de nationale defensie-apparaten. Verder vindt hij dat Europa de relatie met de VS niet moet opzeggen maar opnieuw in balans moet brengen.

Machtspolitiek

Politiek filosoof en hoogleraar Europees recht Luuk van Middelaar vreest een botte machtsstrijd tussen de Verenigde Staten en China (‘grote beesten in de jungle’) waar Europa niet op is voorbereid. ‘De EU is een experiment in multilateralisme op continentale schaal, geboren om machtspolitiek te breken, niet om die te bedrijven’, schreef hij afgelopen weekend in de NRC. Wat Europa nu kan doen is: ‘Eén: als één actieve speler samen onze belangen verwoorden en verdedigen, tegen de prijs van onderlinge compromissen. Twee: passief afwachten en hopen dat het meevalt. En drie: ons als individuele landen als vleiende vazal aan de zijde van de Verenigde Staten scharen, die vervolgens de kosten van de confrontatie met China op ons zullen afwentelen middels beschermgeld, door het afknijpen van ónze handelsstromen met China, of erger (waarbij het kernwapendebat uit de jaren 80 zal verbleken).’