Economie, gij waart om niets beducht

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

ANALYSE - Aan de metaforen die we gebruiken, kun je zien welke onbewuste aannames we maken. Hoe wij denken over economie is bijvoorbeeld goed te zien in de analyse van het ‘Europees herstel’ waarmee de Volkskrant gisteren opende, geschreven door Peter de Waard: ‘Ook economie beleeft lente’.

De Volkskrant is in juichstemming. Het stuk staat vol met meteorologische beeldspraak die daar bij past. Het ‘economische voorjaar’ is nu echt aangebroken want, zo leren we, het begrotingstekort ‘smelt als sneeuw voor de zon’. Staatssecretaris van Financiën Eric Wiebes wordt geciteerd met de uitspraak dat hij ‘weer een soort zon [ziet] schijnen’. Verderop in het artikel wordt ons, onbedoeld ironisch, meegedeeld dat de zon zelfs ‘rond de Middellandse Zee weer [zal] schijnen’, uiteraard alleen als ‘grote tegenslagen uitblijven’.

Beeldspraak als deze laat zien dat we de economie als een fenomeen beschouwen waar we niets aan kunnen veranderen, of het nu winter is of zomer wordt. Het gebruik van de jaargetijdenmetafoor veronderstelt dat de economie cyclisch is. Een verklaring voor de fluctuatie is dan niet nodig. We kunnen er niets aan doen, je kunt hoogstens schuilen als het regent en sparen voor de winter.

Ziek tussen de oren

In het artikel wordt ook de medische metafoor gebruikt: de economie herstelt van een ziekte. Maar het gaat niet zomaar om een ziekte, maar om een ziekte die tussen de oren zit:

De belangrijkste reden is psychologisch: het consumentenvertrouwen neemt toe. Nederlanders waren twee jaar lang de grootste tobbers in de eurozone, nu durven ze weer te besteden. Belangrijk is dat de huizenkopers het idee hebben dat de bodem van de woningmarkt is bereikt. Vooral starters durven te kopen …

Normaal is ziekte iets dat je overkomt, waar je niets aan kunt doen, maar dat geldt natuurlijk niet voor een ziekte die tussen de oren zit. Dit blijkt uit de verklaring die wordt gegeven voor de lage consumptie tijdens de crisis. Dat was niet omdat mensen minder te besteden hadden – de praktische gevolgen van werkloosheid, loonsverlaging, korten op uitkeringen en de hypotheken die onderwater staan – nee dat was omdat wij ons ‘zorgen maakten’.

Wat opvalt in het artikel in de Volkskrant is dat wij denken als calvinisten. Het is minder expliciet, maar wel degelijk aanwezig. Zo wordt de oorzaak van het herstel als volgt beschreven: ‘de kooplust wordt aangewakkerd’. Economische groei is gebaseerd op lust. En we weten allemaal waar dat eindigt.

De ‘tussen-de-oren ziekte’ wordt overigens alleen voor Nederland gebruikt. Mediterrane landen zijn echt ziek geweest want zij hingen ‘tot voor kort allemaal aan het infuus van Brussel […en mogen] nu één voor één na een zware bezuinigingsoperatie het ziekenhuis verlaten.’ Dat deze operatie de patiënt zieker heeft gemaakt wordt er niet bij verteld. Over de crisis wordt gedacht in termen van schuld en boete, niet in termen van oorzaak en gevolg.

De reden dat het beter gaat

De belangrijkste reden dat het beter gaat met de economie is dat er een einde is gekomen aan de bezuinigingswoede – ook aan het snijden komt een einde omdat de pijn te groot wordt. Dit neemt een belangrijke factor weg die de economie neerdrukte, zoals Larry Summers hier goed uitlegt. Over het verminderen bezuinigingsdruk en de gevolgen daarvan wordt in de Volkskrant echter niets gezegd. Je zou zelfs kunnen denken dat het heeft geholpen.

Bovendien komt aan elke recessie wel een eind. Zoals bekend wordt de bodem altijd wel een keer bereikt (bouwkundige metafoor), ook in de huizenmarkt. Op een gegeven moment wordt de pijn zo groot (medische metafoor) dat mensen hun huis wel moeten verkopen. Als de dagelijkse tocht naar het werk te duur en te lang wordt of het huwelijk te benauwend is, is men wel gedwongen te verkopen. Vroeg of laat komt de huizenmarkt wel weer op gang en gaan huizenprijzen weer stijgen.

De verklaring die in de Volkskrant wel wordt genoemd is dat de export toeneemt omdat het in andere landen beter gaat. Maar dit verklaart natuurlijk helemaal niets want waarom gaat het in andere landen dan beter? We leren het niet van de Volkskrant, maar het past goed bij het klimatologische karakter van deze analyse, dus waarom zou je het verklaren?

Europa bestaat niet

Oekraïne, China, rampen en ander doem dat wij nog niet kennen, kan natuurlijk de pret bederven (feestmetafoor) en de stemming kan hierdoor weer omslaan.

Dat het voor een economie zo groot als Europa mogelijk zou moeten zijn om een eigen koers te varen, dat schommelingen buiten het systeem door de grote massa van de interne markt minder effect zouden moeten hebben, wordt niet beseft. Elk Europees land waar de economie weer aantrekt, kijkt alleen naar de economie zoals het dat altijd gedaan heeft en betrekt het op zichzelf. Voor Nederland, dat een relatief kleine economie heeft die afhankelijk is van de export, leidt dit tot een Calimero perspectief (tekenfilm metafoor): ik ben klein en zij zijn groot. Het besef dat we in een Europese economie leven, en dat Europese landen gezamenlijk die economie kunnen stimuleren, bestaat alleen bij een kleine elite die er aan verdient.

Niets geleerd

Gelukkig hoeven de economische calvinisten onder ons niet bang te zijn voor zedenbederf: de Europese Commissie waarschuwt dat het nu ‘geen tijd is om de financiële teugels los te laten’. In een ander artikel in de zelfde krant (Tekorten dalen, economieën groeien ) wordt gewaarschuwd voor oplopende begrotingstekorten. Nederland is nu wel weer braaf want onder de norm van 3 % (2.8%) en het belooft het tekort ‘helemaal weg te werken’ maar Frankrijk en Spanje ‘koersen aan op een berisping’ (verkeersboetemetafoor) want de tekorten op de begroting houden aan. En hoewel Griekenland ‘het beste jongetje van de eurozoneklas is’ (lagere schoolmetafoor) hangt ‘als een zware molensteen een recordschuld om de nek van het land’ (boetemetafoor).

Ik geef het op. Als serieuze kranten hun economische ‘analyses’ onderbouwen met misleidende beeldspraak, neem ik de vrijheid om mijn licht op te steken bij een dichter. Liever poëzie, dan afgezaagde clichés:

Voorjaar

De zon brak door de barre voorjaarslucht.
Plotseling kantelde er een vogelvlucht.
Op de aarde smolt de dun gezaaide sneeuw.
Hart, gij zijt vrij; gij waart om niets beducht.

J.C. Bloem, in Quiet though sad

Reacties (13)

#1 cerridwen

Als optelsom van alle acties van miljarden individuen is ‘de economie’ natuurlijk moeilijk te begrijpen. Economen proberen dit toch te doen door allerlei dingen te meten, en dat is dan ‘de economie’. Dat geeft iets van houvast, maar niet meer dan dat, heel veel zaken worden immers niet gemeten. De niet economen moeten het doen met metaforen om een beetje grip te krijgen. Daar is niets mis mee, je doet het zelf ook, we doen het overal, niet alleen bij de economie.

Dan de keuze van de metaforen zelf. De economie is niet maakbaar, hoogstens beïnvloedbaar. Maar zelfs op het hoogste politieke niveau zijn er zoveel actoren die invloed hebben dat als je de Nederlandse economie beschrijft de weermetafoor best te verdedigen valt. De invloed van het Nederlandse beleid is zeker op de korte termijn gerommel in de marge.

Je gaat ook pijnlijk de mist in (wederom) door de economische groei toe te schrijven aan ‘minder bezuinigen’. De oorzaak-gevolg relatie is in de specifieke geval helemaal niet bewezen, het ‘ophouden met bezuinigen’ ging helemaal niet vooraf aan het economisch herstel, net zoals het bezuinigen niet vooraf ging aan de economische crisis. Het is een cirkelredenering: bezuinigen is slecht voor de economie, dus als de economie groeit moet dat wel komen door minder bezuinigen. (Het omgekeerde, dat bezuinigen werkt, is al net zo’n cirkelclaim overigens).

Wat dan wel? Een beetje meer bescheidenheid zou ik zeggen. Accepteer eens dat de invloed van de economie op de overheidsfinanciën veel groter is dan omgekeerd. Accepteer eens dat de economie slechts beïnvloedbaar is, en niet maakbaar. En accepteer dat de relatie ‘bezuinigen’ of ‘investeren’ niet zo eenduidig is, en dus ook niet zo bepalend voor de stand van de economie.

  • Volgende discussie
#2 Hans Verbeek

Normaal is ziekte iets dat je overkomt, waar je niets aan kunt doen

Mwaoh, alleen als we roken, ongezond eten, te weinig beweging, onveilige sex, overmatig alcoholgebruik en nog een dozijn risicofactoren buiten beschouwing laten.

Bedenk wel dat kranten allang niet meer realistisch berichten over de economie. Er staan grote commerciële belangen op het spel. En de media nemen daarin hun verantwoordelijkheid. Zo lezen en horen we al heel lang dat de bodem in de huizenmarkt is bereikt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Derpjan

Overdreven gebruik van spreekwoorden, inclusief het verzinnen van nieuwe spreekwoorden is iets dat bij politiek hoort, is altijd zo geweest. Economen en wetenschappers doen dat veel minder.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Michel

@1: Zeker economie is moeilijk te begrijpen, maar niet omdat we “niet alles kunnen meten” – dat komt meer door artikeltjes zoals gisteren in de Volkskrant, waarin niets wordt uitgelegd en alleen misleidende beeldspraak wordt gebruikt. Vind je het gek dat mensen het niet kunnen volgen? Het vervelende is bovendien dat de burger de gevolgen van economisch beleid dagelijks aan den lijve ondervindt, en bij elke verkiezing weer moet bepalen of die keuzes wel juist zijn. Daarvoor zijn journalisten, die worden betaald om dit soort moeilijke dingen goed uit te leggen en misstanden aan de kaak stellen. Dat doet Peter de Waard niet, integendeel.

Je gaat ook pijnlijk de mist in (wederom) door de economische groei toe te schrijven aan ‘minder bezuinigen’ …

Ja, pijnlijk om te zien dat je niet de moeite hebt genomen de links in het stukje te klikken. Met name het artikel van Larry Summers en dit aritkel moet je lezen voordat je dit soort dingen zegt.

Een beetje meer bescheidenheid zou ik zeggen

Juist, maar betrek het ook eens op jezelf.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Michel

@2: Ja, dat is waar. Maar dat maakt het niet beter.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 cerridwen

@4: Even over Summers:

Two additional points about Britain’s growth experience require emphasis. First, the acceleration in growth has less to do with austerity spurring growth than with a slowdown in the pace at which policy became more austere. The pace of fiscal contraction has slowed over the past two years. Slowing fiscal contraction means the decrement to growth caused by fiscal policy becomes more attenuated. Other things equal, this would be expected to produce more favorable growth performance. Ironically, the greater the fiscal multiplier, the greater would be the predicted turnaround when the pace of contraction slowed. So the turnaround in growth over the past 18 months is as much evidence against austerity as for austerity.

Dit is precies dezelfde cirkelredenering die jij hierboven ophangt, en net als jij levert Summers geen enkel bewijs dat dit klopt.

Meer uitzoomend is er een groot verschil tussen stellen dat de huidige opleving niet veroorzaakt is door de bezuinigingen, en stellen dat dat dus komt door minder bezuinigingen (wat daar dan ook mee bedoeld wordt).

Zeker economie is moeilijk te begrijpen, maar niet omdat we “niet alles kunnen meten”

Jawel, dat komt wel doordat we niet alles kunnen meten. De economie is een chaotisch systeem, waar zeer veel factoren invloed op hebben, en je moet dus erg oppassen met de uitspraken die je daarover doet. Natuurlijk kunnen we volgens een bepaalde definitie meten dat de economie nu weer groeit, maar wat zegt dat, als mensen nog steeds hun baan kwijt raken? En wat zegt economische krimp nu helemaal als je van allerlei gratis diensten gebruik kan maken?

dat komt meer door artikeltjes zoals gisteren in de Volkskrant, waarin niets wordt uitgelegd en alleen misleidende beeldspraak wordt gebruikt.

Ten eerste is dit niet het type artikel wat even tot de bodem gaat over het waarom het hoe en het hoe nu verder. Dit beschrijft gewoon de belangrijkste nieuwste economische cijfers van de EU.

Ten tweede is er geen overeenstemming onder economen over deze vragen, zelfs al zou je de economen negeren die vinden dat bezuinigen goed is voor de economie, dan nog heb je allerlei nuance verschillen in hoe dit precies vertaald moet worden naar overheidsbeleid. Je verwacht van een nieuwsartikeltje dat ze hier even stevig stelling in nemen? En dan ze het dan automatisch met je eens zijn?

De Volkskrant baseert de verklaring gewoon op de aangeleverde cijfers en de verklaring die de leveranciers van de cijfers er zelf bij nemen. Daar zit meer informatie in dan in het zoveelste ‘bezuinigen is slecht’ verhaal, dat principe is mij inmiddels wel duidelijk.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Rigo Reus

Bloem altijd plus veel.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 Michel

@6:

dezelfde cirkelredenering die jij hierboven ophangt

Leg uit, wat is de cirkelredenatie. Laat maar achterwege dat Summers hier geen bewijs levert, dat heeft hij elders wel gedaan.

Wat hij in dit citaat uitlegt is dat we op dit moment vooral het effect zien van het verminderd bezuinigen. Een effect dat nog sterker is omdat in een economie die in recessie is (“depressed economie”) de multiplier is dan veel groter is dan anders. Die laatste toevoeging is belangrijk, dat betekent namelijk dat elke vorm van stimulus, en op een perverse manier, het effect van bezuinigen, juist extra groot is. Het zelfde geldt dan ook voor de verandering van de mate van bezuinigen. Ik zie geen probleem met deze redenatie.

De economie is een chaotisch systeem

Ik neem aan dat je dit bedoelt. Als je deze link volgt kun je lezen:

Vroeger dachten onderzoekers dat fysieke systemen die onvoorspelbaarheid vertoonden, alleen maar zo leken vanwege ofwel hun complexiteit, ofwel door de verscheidenheid van de factoren die veranderingen in die systemen teweegbrachten. Met de ontwikkeling van de systeemtheorie is men gaan beseffen dat dit niet waar is. Zelfs zeer simpele systemen waarin de onderdelen van het stelsel elkaar op niet-lineaire wijze beïnvloeden, kunnen het verschijnsel “deterministische chaos” vertonen. Met de komst van de computer heeft men dit goed kunnen bestuderen.

Verder stel je:

Natuurlijk kunnen we volgens een bepaalde definitie meten dat de economie nu weer groeit

De definitie van groei is duidelijk, daar zijn eenduidige methoden voor. Ik haal deze in een paar tellen van internet:

An increase in the capacity of an economy to produce goods and services, compared from one period of time to another.

Economen hebben daar voor zover ik weet geen moeite mee, al wordt er natuurlijk wel eens gekibbeld over wat wel en niet meegeteld moet worden. Maar dat maakt niet uit zolang je maar dezelfde definitie hanteert voor de berekening voor en na de crisis.

maar wat zegt dat, als mensen nog steeds hun baan kwijt raken? En wat zegt economische krimp nu helemaal als je van allerlei gratis diensten gebruik kan maken?

Nee, door het veranderen van een definitie scheppen we geen banen, en het mee tellen van gratis diensten zal ook niet helpen.

is er geen overeenstemming onder economen …
Je verwacht van een nieuwsartikeltje dat ze hier even stevig stelling in nemen?

Nee, of ja, eigenlijk wel. Als een econoom onzin verkoopt dan moet je stelling nemen. Wat ik verwacht van een journalist is dat hij dit soort zaken onderzoekt. Daarvoor betaal ik hem. Of ik het met zijn conclusie wel/niet eens ben maak ik dan zelf wel uit. Maar ik weet op den duur wel welke journalisten goed hun werk doen en welke niet. Nadat ik dit artikel gelezen heb ga ik Peter de Waard bijvoorbeeld heel anders lezen.

De Volkskrant baseert de verklaring gewoon op de aangeleverde cijfers en de verklaring die de leveranciers van de cijfers er zelf bij nemen

Goedgelovige journalisten, die onkritisch als doorgeefluik fungeren neem ik zeker niet serieus.

Wat mij eigenlijk schokt is dat een kwaliteitskrant als de Volkskrant, die ik mijn hele leven al lees, dit soort artikelen op de voorpagina durft te zetten – nee dat ze dit überhaupt van dit soort prul publiceren. Zonde van de mooie advertenties waarop ze schrijven .. oh nee wacht, dat wordt ook steeds minder. He, misschien hebben we daar wel en verband gevonden …

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Henk van S tot S

“Eenvoud is het kenmerk van het ware”

Indien het zo is, dat -tig hoofdstukken nodig zijn om iets over economie uit te leggen of te verklaren, blijkt er voor mij uit dat men gewoon niet weet waar het om gaat.

Of te wel:
Men praat/schrijft om te praten/schrijven of om interessant gevonden te worden ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 AltJohan

Ik heb weinig vertrouwen in de aanpak van Michel, ook al zijn er economen die er precies zo over denken.

Nederland is te calvinistisch daarvoor. Ik ook.

Grote kans dat Michel in een katholieke streek is geboren. Klopt dat?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Michel

@9: “Eenvoud is kenmerk van het ware” – weer zo’n cliché. He, misschien kunnen ze nog wel journalist gebruiken bij de Volkskrant.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 Henk van S tot S

@11:
Ik denk dat ik daarvoor te slecht schrijf.
Noem het maar zelfkennis.
Kan ook een gebrek aan narcisme zijn, waarvan niet iefereen beschuldigd kan worden ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Michel

“narcisme”, “gebrek aan zelfkennis”, “Michel is een katholiek” … wat een laag niveau van commentaar. Geen argumenten misschien?

  • Vorige discussie