RECENSIE - Het sociaal experiment in het tv-programma van BNN laat zien hoe gewone mensen door manipulatie en wij-zij-denken worden gedreven tot conflict.
BNN zond in april en mei in vier delen het programma Dat wordt oorlog! uit. In het programma wordt een sociaalpsychologisch experiment uitgevoerd om te laten zien hoe ‘gewone mensen’ zo gemanipuleerd kunnen worden dat ze bereid zijn te strijden (met geweld) tegen een groep mensen die in hun ogen ‘anders’ is.
Het experiment is gebaseerd op het Amerikaanse Robbers Cave Experiment uit 1954, waarin twee groepen van 12-jarige jongens, die dachten dat ze op een zomerkamp waren, tegen elkaar werden opgezet. Onderdeel van het experiment is niet alleen om de rol van groepsdynamiek (in-groep versus uit-groep, wij-zij-denken) in het ontstaan van een conflict te onderzoeken, maar ook om te kijken wat er nodig is om de groepen tot verzoening te laten komen.
Strijden om eten
De twaalf deelnemers (18-30 jaar) in Dat wordt oorlog! zijn ingedeeld in twee teams, die in eerste instantie niet van elkaar weten. De eerste manipulatie is gericht op het hecht maken van de teams. Ze moeten hun persoonlijke items afstaan, dezelfde kleding dragen (zo ontstaan Team Rood en Team Blauw) en een teamlogo ontwerpen.
De volgende manipulatie heeft als doel conflict tussen de teams aan te wakkeren. Uitgangspunt in het experiment is dat conflict voortkomt uit een gevoel van competitie om schaarse middelen. Een van de teams wordt daarom wijsgemaakt dat het andere team hun eten heeft gestolen, wat inderdaad leidt tot een escalatie van wraakacties. Daarnaast doen de teams enkele wedstrijden met hun eten en matrassen als inzet.
Niets nieuws
Al voor het programma begon was duidelijk dat het experiment was ‘geslaagd’: het conflict ontstaat en loopt zelfs zo uit de hand dat de opnames een dag eerder dan gepland worden gestopt. In de Volkskrant vroeg iemand zich af of het experiment wel ethisch verantwoord was. In sociaalwetenschappelijk onderzoek is het manipuleren van mensen niet zomaar toegestaan, zeker niet als een experiment niets toevoegt aan onze kennis.
Nu mogen programmamakers meer dan onderzoekers (hoewel ik hoop dat ook zij goede nazorg hebben geleverd aan de deelnemers, die er waarschijnlijk wat onthutst uitkwamen). Bovendien voegt het programma vanuit sociaal oogpunt wel degelijk iets toe. Hoeveel kijkers zullen van het Robbers Cave Experiment gehoord hebben? En als ze ervan gehoord hebben, zullen ze het op zichzelf betrekken, of de link leggen met de huidige maatschappelijke ontwikkelingen? Bovendien is het interessant en leerzaam om te kijken hoe het conflict zich ontwikkelt en wanneer en door wat of wie het escaleert.
Dissidenten
Maar wat misschien het meest interessant is, aangezien we de afloop al weten, zijn de momenten van verzet. De programmamakers benadrukken steeds het algemene patroon: dit kan ons allemaal gebeuren. Maar het gebeurt de deelnemers niet allemaal in dezelfde mate. Er zijn mensen – ik noem ze hier dissidenten – die minder vatbaar zijn voor de manipulaties en het groepsdenken. Ze proberen soms de boel te sussen of te de-escaleren. Ze willen niet meegaan met de gevoelens van haat en wrok en houden zich (relatief) afzijdig van al te gewelddadige acties. Ze spreken andere groepsleden aan op hun gedrag en gooien alternatieve ideeën en opties in de groep. Wanneer iemand van team Blauw wordt belaagd door team Rood, neemt één teamlid van Rood hem in bescherming.
Hoewel je kunt concluderen dat het verzet uiteindelijk futiel was, kun je je ook afvragen of het zonder deze dissidenten misschien eerder geëscaleerd was of met ernstiger gevolgen. Hierbij stilstaan roept ook andere vragen op: wanneer heeft een dissident impact? Onder welke omstandigheden had(den) de dissident(en) voor een andere afloop gezorgd? Hoeveel dissidenten – en twijfelaars – zijn er nodig om wij-zij-denken en groepsdruk effectief tegen te gaan?
Door in te zoomen op de ‘dissidenten’ had BNN bovendien ook een nieuw element kunnen toevoegen aan het sociaal experiment. De manipulaties hadden zich (ook) kunnen richten op de-escalatie, zodat we inzicht krijgen in hoe en waardoor er géén oorlog ontstaat. Naast de waarschuwing dat we allemaal te manipuleren zijn had de boodschap kunnen zijn dat verzet – hoe klein ook – zin heeft. Een vervolgseizoen Vredestichten doe je zo is een goed idee, maar dan is het eigenlijk al te laat. Ik zie liever een iets aangepast sociaal experiment met de titel Dat wordt geen oorlog!
Reacties (25)
Weet je? Ik vind dit soort programma’s altijd drie keer niks. It’s TV! Allemaal gescript, ge-edit en geregiseerd. Geloof er geen snars van dat het puur een ” wetenschappelijk” experiment was waar omheen een aantal camera’s stonden en dat je op tv ziet wat er echt gebeurde. De hele opzet heeft een doel, aantonen van hoe gevoelig wij mensen zijn voor groepsgedrag, dus uit de montage camera zal dan ook een sappig en eenduidig beeld naar voren komen.
Zei daar iemand “Stanford Prison Experiment”? “Lord of the Flies”? “Die Welle”? Weet je wie ook mensen in pakjes stak en ophitste tegen ‘die anderen’?
‘Toevallig’ ook het onderwerp van een interessant artikel van Rutger Bregman in De Correspondent vandaag. Sorry, te lui om de link te zoeken.
Ik vraag me nu af waarom de bedenkers van dit programma niet meteen gekozen hebben voor het experiment ‘Dit wordt vrede’. Er moeten meer dissidenten komen bij BNN.
@3: Hier.
Idd goed artikel,wel een beetje lang. Die correspondenten worden zeker per woord betaald ;)
Zag vooral mensen die op zoek waren naar de onderbouwing van hun eigen stellingen op een simplistische wijze weergegeven, dat zie je wel vaker bij dit soort tv-onderzoekjes. En het blijft tv hè, kijker wordt evengoed gemanipuleerd, conflictmijdend gedrag kan aanwezig zijn geweest, maar werd onderdrukt of weggelaten.
Uit de noude doos:
21-3-1979 17:45u. Een busje van het StudentenUitzendBureau stopt bij de fabriek. De studenten worden in een lokaaltje gebracht, krijgen uitleg, zien de productiecijfers van de ploeg van gisteren en gaan aan het werk. De opzichter “houdt de score bij” en moedigt ze aan. In de pauze thee en een Mars, de stemming zit erin, eindsprint, winnaars.
Het lijkt mij geen boeiend programma. Wij-zij denken zie ik overal om mij heen. En anders hoef ik de televisie of internet maar aan te zetten om wij-zij denken in alle schakeringen te bewonderen.
En nu doet men bij BNN alsof ze iets nieuws hebben ontdekt?
Inderdaad, Stanford enz.
erkomtoorlog google.
Anticiperen is belangrijk.
Ik kan me veel voorstellen bij kritiek op dit soort programma’s, het is inderdaad ook allemaal al eens gedaan. Zelf hoef ik dan ook niet zonodig te kijken. Wel lijkt het me nuttig om dit soort experimenten eens per zoveel jaar te herhalen cq. in een nieuw jasje te steken. Dit om bewustwording te kweken en te onderhouden, ook bij nieuwe generaties.
M.a.w. wij ouwe zakken zijn niet de doelgroep.
@10:
Ik heb het niet gezien; bewust overgeslagen.
Wat off topic:
Ik denk dat voor gezinnen met jonge kinderen en voor “oude zakken” met kleinkinderen een serie als ”Het geheime leven van 4-jarigen” nuttiger is.
:-)
N.B.
Zelfs de E.O. zend wel eens wat goeds uit.
;-)
@11:
Nee, nooit.
@12: Ik heb ooit eens toevallig-toen ik nog TV had– een voorloper gezien van ‘knevel ontmoet’ ofzoiets gezien (bij de EO), waar iets minder zichtbare politici vertelden over hun relatie tot politiek, het leven en natuurlijk het gloof. Daar zat toen iemand die aan de Teldersstichting verbonden was en IIRC was overgestapt naar het CDA.
Die verzuchtte dat het manco van de VVD was dat het een partij voor jongeren en sterkeren was. Als je oud, ziek of gebrekkig was, dan kon de VVD niets voor je doen. Want je moest ’t zelf rooien; steun van de gemeenschap was iets wat niet paste in het VVD-denkraam, en als dat betekende dat je moest kreperen, jammer dan.
Dat vond ik toch wel aardig, dat iemand met een paar helder geformuleerde zinnen z’n vroegere partij afserveerde. Dat soort momenten zie je ook niet zo vaak, en zeker niet bij DWDD en co.
@3 Die kom ik net in mijn tijdlijn tegen. Bregman heeft een wat andere benadering, die zet in bij de fantasie van Lord of the Flies, en vraagt zich dan af of de staat van de mens inderdaad die van een beest is.
Hij bespreekt dan vervolgens hoe de volwassen onderzoekers allerhande kunstgrepen uit (moeten) halen om de twee groepen jongens in het ‘Robbers Cave Experiment’ tegen elkaar op te zetten.
Uiteindelijk lukt het ze om vijandschap te creëren, al loopt het niet op Lord of the Flies-achtige taferelen uit.
Maar, zegt Bregman, dat moet wel kunstmatig worden gecreëerd, door omstandigheden te scheppen die maken dat leden van de andere groep niet worden gezien als lieden met wie te praten en samen te werken valt, maar als felle concurrenten en ‘de vijand’.
Opvallend: Kees/Klokwerk begon er zondag ook al over, dystopische fictie over het dunne laagje beschaving dat het beest in de mens oppervlakkig bezien aan het oog onttrekt.
Dat is niet toevallig. Er hangt iets in de lucht, na zeventig jaar ‘Nie Wieder’ en ‘Alle Menschen wirden Brüder’.
Een terugkeer naar tribalisme, verlangen naar alfamannetjes en vrouwen die gewoon koesterend en bevallig zijn ipv de broek aan te trekken, het vertrappen van minderwaardige volken die ons komen overspoelen, de opmaat naar oorlogen en wereldbrand.
Een afkeer van suikerzoete Cumbaya-/Disney-fantasieën, Gutmenschen en zelfcastrerende ‘cucks’.
Kortom, een verlangen om de holenmens/gorilla in zichzelf los te laten, flink op de trom te roffelen, het eigen territorium te verdedigen en een harem van onderdanige wijfjes te verzamelen.
@14: Paar leuke vervolgexperimenten: doe iets soortgelijks, maar dan met een tweetal groepjes mensen die elkaar niet kunnen zien en alleen via twitter of andere social media met elkaar kunnen communiceren. Of neem eens twee groep ouderen, ipv een groep kinderen. Of een groep ouderen en een groep jongeren, en zeg dat de ene groep dingen wil afnemen van de andere groep.
Ik weet niet of dat verlangen van tribalisme nou iets specifieks is van deze tijd, of dat het door social media beter zichtbaar is. De tegenpartij was ook in de jaren 80 al populair. Wel dat een aantal mediamensen*/politici zich aangetrokken voelen tot dat soort taal (wierd D. , Baudet…)
* ik zou ze geen journalisten willen noemen.
Tja, als je er zelf mee begint kun je het krijgen ook.
De islam is een sterk voorbeeld van een systeem dat mensen verdeelt in de eigen groep en de rest. Die rest moet dood. In de eigen groep is de vrouw duidelijk ondergeschikt aan de man en in feite rechteloos.
We bevinden ons op dit moment zelf in een groots opgezet sociaal experiment. En dit is de vraag: wat gebeurt er als je ondanks steeds ernstigere provocaties van de ene groep, waaronder massamoordpartijen, het conflict van bovenaf consequent de-escaleert? En de subvragen: is het mogelijk een (al dan niet gewelddadige) respons te blokkeren door ervoor te zorgen dat er maar één hechte groep kan ontstaan? Is het daarbij voldoende de gemeenschappelijke cultuur in een kwaad daglicht te stellen, of moeten er ook straffen volgen op pogingen dit tegen te gaan?
De uitkomsten van dit onderzoek beginnen zo langzamerhand wel duidelijk te worden. Maar wie gaat dit experiment nu stoppen?
@14:
Dat is naar mijn pessimistische mening niets anders dan de “natuurlijke” staat van de diersoort mens. Laat mensen in honger en in angst voor geweld als analfabeten opgroeien, zonder overlevering van nuttige kennis en beschaving, en je krijgt precies het soort samenleving dat je schetst. En (bij)geloof krijg je er dan gratis bij.
En dat is waarom verheffing nog steeds de enige oplossing is voor de meeste wereldproblemen. Makkelijker gezegd dan gedaan, zo besef ik me.
@17 Dat is nu precies de these die het ‘Robbers’ Cave Experiment’ bevestigt tracht te zien; maar zoals Rutger Bregman duidelijk maakt: zolang basale basisbehoeften zijn voorzien, zijn mensen ook behoorlijk geneigd tot ontmoeting en coöperatie met naburige groepen.
Nu scheelt het natuurlijk wel dat die twee groepen jongeren waarschijnlijk uit dezelfde cultuur zijn gehaald, met dezelfde omgangsvormen, en dat ze dezelfde taal spreken. Maar toch: de geschiedenis wordt niet enkel gekenmerkt door groepen die elkaar de hersens inslaan, maar ook door wederzijds voordelige samenwerking.
Om te zien wat ‘de natuurstaat’ van de mens is, zou je een metastudie moeten maken over onderzoeken naar alle bekende groepen jager-verzamelaars, en dan moeten inventariseren hoeveel van die groepen vooral bezig zijn elkaar te bestrijden, en hoeveel groepen juist coöpereren, of elkaar vriendelijk groeten maar verder met rust laten.
Kijk, ik ben geneigd tot pessimisme en misantropie, dus ik zou ook het negatieve benadrukken. Chimpansees die elkaar afslachten en hun gebied uitbreiden (dat biedt materiaal voor het biologische argument), koppensnellers, woeste Maori-krijgers, Amazone-stammen die elkaar met speren en knuppels te lijf gaan.
Maar het kan geen kwaad sceptisch te blijven. De mens is een mixed bag. We zijn niet enkel bloeddorstig, we zijn ook nieuwsgierig naar de ander, en bereid onze knopen te tellen en te (onder)handelen. Veel hangt ook van externe omstandigheden af, waarin gemeenschappen zich ontwikkelen.
Ik zag laatst een filmpje over ‘killer bees’, je weet wel, die bijenkruising waarvan ze hoopten dat die dociele bijen zouden opleveren, die zich snel voortplanten, maar die vooral agressieve bijen opleveren die weinig honing maken en zich snel voortplanten.
Die agressiviteit zit dus in de genen, zou je zeggen. Maar nee, er zijn ook omgevingen, eilandjes voor de kust van Peru, herinner ik me zo, waar die bijen ineens ander gedrag gaan vertonen. Omdat de planten veel verder uit elkaar staan, zijn er meer werksters nodig die honing halen, en zijn er minder darren. Zoiets. In ieder geval: omgeving (selectiedruk) maakt dat de sociale opzet van de korf anders wordt ingericht en dat levert ander gedrag op.
De ‘aard van het beestje’ is dus plooibaar.
@16 Dan heb je het al niet begrepen. Je moet ook niet zelf voor islamitisch schriftgeleerde willen spelen, maar gewoon eens nagaan wat islamitische geestelijken en theologen daar zelf over te melden hebben.
Punt is niet dat de ongelovigen dood moeten: hun landen en maatschappij moet onder de heerschappij van de islam gebracht worden. In de middeleeuwen had je nu eenmaal wereldrijken die met elkaar in voortdurende staat van oorlog verkeerden.
Het ging daarbij gewoon om landjepik! Risk, maar dan in ’t echie.
Werd je stad ingenomen door een islamitische generaal, dan kwamen er islamitische stadsbestuurders ipv christelijke die aan het hof van de christelijke keizer onderhorig waren. Nou, lekker boeiend. Belasting betalen moest je toch wel, linksom of rechtsom. En als je een carrièremannetje was, dan kon je je altijd tot de islam bekeren, dat was zo gebeurd: even naar de moskee, en een gebedje prevelen en je hoort bij de in-group.
Natuurlijk gingen die veroveringen met plunderingen, verkrachtingen en slachtingen gepaard. Maar je kunt nooit een hele stadsbevolking tot slaaf maken, en op zeker moment normaliseren de verhoudingen zich; het nieuwe bestuur bewaart de orde en bouwt voort op de fysieke en juridische infrastructuur, de handel komt weer op gang, en dan valt het best uit te houden hoor.
Als de ongelovigen werkelijk dood moeten ‘van de islam’, is het een beetje vreemd dat Saoedi-Arabië zoveel Westerse expats binnenhaalt, en Dubai een toeristentrekpleister is.
Veeleer zouden Arabische moslims willen dat de Arabische wereld de rol zou spelen die de VS nu spelen, dus dat zij toonaangevend zijn in de wereld, en overal satellietstaten hebben. Maar dat gaat niet gebeuren, en dus reageert men dat af met samenzweringstheorieën en gekanker op het Westen en de Joden. En op hun eigen corrupte regeringen, maar dat komt natuurlijk niet op TV, want dan wordt de zender uit de lucht gehaald.
@19:
En jij hebt mijn bijdrage @16 niet begrepen, of je leidt bewust de aandacht af naar de wagenwijd openstaande deur dat de islamitische soep bijna nergens zo heet wordt gegeten als die door Mohammed ooit werd opgediend.
@20 Tja, dan verschillen we blijkbaar van mening over hoe heet de soep door Mohammed in verschillende stadia van zijn conflict met de Mekkanen en rivaliserende stammen elders werd opgediend.
Maar misschien nog wel belangrijker: de islamitische traditie verschilt met jou van mening over hoe heet die soep door Mohammed werd opgediend.
Je schijnbaar retorisch bedoelde vragen in #16 zijn niet helder genoeg geformuleerd om te weten waar je nu precies naar vraagt.
Ik interpreteer ze zo dat je jihadistische terreur de moslimgemeenschap aanwrijft, en dat je geweld tegen die gemeenschappen blijkbaar een logische reactie vindt op de sussende reactie door overheid.
Tja, ik vraag me dan af wat je alternatief is. Dat regeringsleiders en overheidsfunctionarissen heel hard roepen dat het allemaal aan de verschrikkelijke islam ligt en dat moslims nu eindelijk maar eens aan wat theologisch ‘soul searching’ moeten gaan doen en de gewelddadige kanten van hun geloof dienen te onderkennen en af te zweren?
Da’s leuk, de overheid die theologische discussies gaat bedrijven in een religie waar de meeste leden van die overheid niet in thuis zijn.
En zou dat aan Patrick en Carla het signaal afgeven dat zij moslims in de publieke ruimte ongemoeid moeten laten, aangezien de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijder, de woordvoerder van de AIVD en de premier het al hebben gezegd; of zou het door hen worden opgevat als een vrijbrief om moslims op straat aan te klampen en dit door vertegenwoordigers van de overheid gemaakte punt nog eens even stevig bij hun stadgenoten in te prenten?
Het zou zomaar het laatste kunnen zijn… Nog even afgezien daarvan dat die overheidsfunctionarissen ook de belangen van de moslimburger zelf dienen en gezworen hebben ook hún veiligheid te garanderen.
@17 en @18: Ik zou zeggen dat dit je met dit soort experimenten juist voorbij kunt/moet gaan aan de (niet te beantwoorden) vraag naar de ‘aard/natuurlijke staat’ van de mens. Het gaat toch vooral om de vraag waar we toe in staat zijn onder bepaalde (gemanipuleerde) omstandigheden. Het Stanford Prison Experiment hoef je niet te zien als een bevestiging van het beest in ons, maar het toont wel aan dat we onder bepaalde omstandigheden een beest kunnen worden. En je kunt dus net zo goed tot de conclusie komen dat onder gunstige omstandigheden mensen tot coöperatie neigen, maar dat zegt dan nog steeds niets over de ‘natuurlijke staat’ van de mens. De natuurlijke staat is misschien dat het altijd aan de omstandigheden ligt…
@Prediker: “Een terugkeer naar tribalisme, verlangen naar alfamannetjes en vrouwen die gewoon koesterend en bevallig zijn ipv de broek aan te trekken, “
In een geglobaliseerde wereld, waarin grenzen vervagen (het straatbeeld van steden als Amsterdam, Rotterdam is de afgelopen 50 jaar fundamenteel veranderd – Het internet maakt de wereld kleiner – de hegemonie van het westen is al 50 jaar in flink tempo aan het afnemen.) – de maakindustrie uit Azië overspoeld onze markten.
Het tribalisme biedt veiligheid. In de groep met een gezamenlijke achtergrond en bloedlijn sta je gewoon sterker. Dat kan in het klein (familie), maar ook in het groot (een geheel volk, etnische groep).
Tribalisme wordt vaak gezien als gevaarlijk, maar hoeft dat niet te zijn. In hoeverre hebben we als groep behoefte aan oorlog? Veel groepsleden zijn te overtuigen dat de prijs van een oorlog (met slachtoffers) zeer hoog is.
@23
Tribalisme zorgt voor een gevoel van veiligheid, dat is schijnveiligheid.
Daarnaast ben je naïef. Je hoeft niet het merendeel van de groep te overtuigen om ten strijde te gaan, maar slechts een paar sleutelpersonen. Daar komt nog bij dat veel mensen een optimism bias hebben: het wordt toch niet zo erg (voor ons), als er oorlog is. ‘We’ winnen vast wel. De Syriers wilden ook ‘alleen maar’ democratisch zelfbestuur. Meer dan zes jaar later zitten ze nog steeds vast in een burgeroorlog.
Tribalisme is gevaarlijk.
@Folkward: tribalisme is geen excuus om mezelf voor de gek te houden. Daarom hebben criticasters als jij bent in zekere zin ook een functie binnen onze tribe.
De arabische lente was gevaarlijk. Assad, zoals vele dictators, is er in geslaagd om de prijs voor regime-change extreem hoog te maken. Dit is wat we vaker zien (gezien hebben) in dictaturen.